THUSIM/THUBUL
KIHILNA LEKHA BU
KIHILNA LEKHA BU
Dapa Chon thusim
Masanglai jin Vanthang kiti mipa khat ana ume. Aman numei mel hoitah Lhangminu kiti khat ana kichen pin ahile Chapa ni ananeilhone. Achateni chu Dathang le Dapa akiti. Aneojo pan anu noi achiepnop laitah in anu Lhangminun anadalha tai. Hiche nia patchun naochaga chu agenthei hinkho ahung kipan tan ahi.
Dathang Kelcha delthei ahunghi laijin apan meithai nu khat akichenpin, amanun jong chun cha khat ahin nei tan amin Jamloupa asah taove. Anuno nuchun Vanthang cha masa teni chu amu nom hih beh in, a’engbol jing keitan ahi. Tongthei thamthei jong hilhon loulai chu nilhum lhumin loulaija chun na atohsah jin ahi. Ama chapa Jamloupa chu louto langa Lui (Vadung)a chun akichep nilhum sah sahjin ahi. Nilhah inlama ahung kile tengu le ama chapa chu mangvom (thing meikahvom) anupeh jin, Dathang le Dapa chu asilthengjin, ajipa jah a, “Nacha teni hi kivet tang, tohding thamding atilhon pon, sun nilhum lhumin Luijah akichem nilhum lhumji lhonin, keima cha jengseh in bou na tong nilhum jin ahi” tin joule nal in ahehse jitan ahi. Hiti chun, “Sei ngailou chapang ahilhon’e” tin jingkah nilhah in ahang hangjeng jin, ahouse se jeng tan ahi chule vohjong avojin ahi. Hijeh chun chapang teni chu amitlhon’ah mitlhi ahulman pon, anuno nun abolna lhon chu genthei tah in athoh jing lhon tan ahi. Apa lhon chun ima abolthei dehpon amoh vet vet thojeng in ahi. Ahin nikhat chu Vanthang umlou kahchun amanun jong Ahpi noukai hangchu aman in, adapkah dungle ajunthahna ho achuhpop sah in, ajipa ahungphat in, “Nacha teni phatmona hi kivet tang, eibolna lhon hi kibolna hinam” tin avetsah tan, “tu tua nagathah mang loule ikikhending, keijong ka inn’a kakile ding ahitai” tipeh e. Ajipan jong hichu atahsan in chute lom loma umlhon ham atin, gamlah’a apuijin, Ahmul tampi toh apohthan, Munjaang khat a chun akinga taove. Hiche laimun a chun Kho ahungjing tan ahile apan thing ahinchomkhom in mei ati peh tai. Jankah’a achateni ihmut kahlan’in, guhthimchan ahindalha tai. Achateni chu aven alungset lheh jenge. Ajinu thu anielngam kitlou jeh chun adadan vengam lou sa san ahindalha nah nah’e. Hinlah ahungkhahdoh lhon’a inn ahungnung lhun theina lhondin hiche laimun’a pat chun Suonglheo le Ahmul hochu ahin lhahsah phei peh tan ahi. Gammang lah’a chun Kho helou chapang teni chu ageh khovah lhon tan, jingpi phielvah chip chep dapjin jenin, ahungtho doh lhon le apa ana um tapon ahi. Hichun gammang lah’a chun avahle lhonin ahile Ahmul hochu amulhontan, ahinjui lhon le nilhah lam in Inn ahunglhung lhon tai. Achateni amuchun, anunonu lhon chun umje touje helouvin anihlha suhle toule athon, indung invai asun, ahangjah jah jeng tan ahi. “Kagathahdoh tai nati hilou ham hoiham namithah doh” atin ajipa chu ahousen a inlama kile din akigo tai. Nikhat hi amanjong acha teni chu gammaang’ah apui kit in ahile agamlha lheh jeng tan ahi. Dathangin jong ache khahlouna gam ahitah jeh chun, “Hepa hoila iphah uhitam” atileh apan jong, “Naputoh kathang kamna lhon” atipeh e. Achebe kit un ahile Dathangin adongkit in, “Hepa hoilai iphah utam?” tileh, “Napu to Kasielnou lona lhon” atipeh kit e. Chu in hetphah louna gam’a apuilut tan, in’a patna gamla thimtah Muolchung khat’nah chun Kem sangtah ado in, kalbi asemdoh in, acha lenpan, “Hepa nidang ithaang kamlai lhon’a bon bol louva, hiche kem nado hi ipiding ham” tia adoh lhon le apanjong, “Gamle go vet tupna ding le kehbe nading hichu” atipeh tai. Hiche Kemchunga chun atou vun, apachaovin alel lheh jengun akicholdo taove. Akichol laijun achateni a-ihmu lhu lhon tan ahile alungse behseh in apheichung akikhapsah tan ahi. Apheichunga lungmongtah a ihmu achateni chu aven avoujang analheh jenge. Ijouse agelin adalhah ding Chula ahitan, adalhah nungle hoilai ipi anehlhon a, iti hinkho aman lhon ding ham tia agellai tah in anuh ahungbing tan amit’a mitlhi ahunglonglha tan, achateni chalpanga achun ahile ahungkhang lhon tan ahi. Hichun achatenin, “Hepa lhonlhi ham thonggo ham?” atileh, “Lonlhi hida dem Boi, thonggo hida dem, ihmu lhon tangem” atipeh le a ihmu kit lhon tai. Hichun achateni chu Kemsang chunga chun ahin dalhan inn lam’a hung kile tai.
Achateni chu ahungkhah lhonleh apa chu ana um tapon, aholmo hel lhon tan ahi. Gammanglah a Kemsang chunga chun adinglhon in awsangtah chun, “Hepa Hepa” tia akoulhon vang in apa hougin akija mong mong tapon, hichun Dathang jong Kemchunga patchun akijut lhan, anaopa kumna ding kalbi phaten asempeh in, ahungkumlhah lhon phat in apachu gamnoi aphengin aholtho jeng lhon tan ahi. Amudoh dehlou phat in, “Hepa,…….. Hepa……….” tin awthongje ju chun gamnoi dainoi jachu akou lhon’a ahile, mikhat in “Hoi……….” ahitin agavet lhon le koima ana umkit poi. Hepa tia akoukit lhon le Gampu chun “HOI” atikit tan ahi. Hichun amanin, “Kapa nahipoi, Gampu nahibouve” atilhone. Gampu (Thilha) ahi ahetdoh lhon phat in ahung kile kit lhontai.
Apa la aholmo hel lhon tan, amanila gamnoija chun kicha sasan, gilkel le dangchah thohpum pumin asun ajan in avah le le jeng lhonin gentheina sangtah chu atoh lhon tan ahi. A upa jong lunglen kisan, anaopa chu gammang lah’a chu ahinkaijin, ahunglhon le ahet khahlou nao gam ahijeh chun suhna ding helouvin a umlhon tan ahi. A upa jong alha asebehseh in, anaopa kom’ah –
“Meithainun Ahkho akisi’n, Lengvai lousongin, Kajo toh chang’ang eikhenloi” atin ahungvah phei phei lhontai. A-upan jong anaopa kom’ah, “Kanao, hiche a hin ana’um tang’ong, keiman khuche Thingphung chunga khun kal’ing ting gamle go gaveng kate” atin thing chunga chun akaldoh tan ahileh, thingphungbah ngotsa akohom sunga chun Vaphol (Pholva) Tui ni ana um’in, agilkel adangchah jeh chun adonin ahile amul neokhat khat ahungkeh tan, ati ahungthah in akithin thin’a akikhot khot le alhamul le amul ho ahungkehdoh tan Vaphol akisoh tan, anaopa Dapa’n jong, “He’O keijong keijong” atileh a’Upan, “kanao kamka kamka” anaopan jong akam ahinkah in, chunglanga patchun Vatui chu ahinsun lhah leh vatkhat bou avalut in, amul le alha ahungkeh pan tan, aleichu thah asan achil asetna ahile asetlha jou tai. A u-pan jong amohchu agah sun kit le, thah asakit in akikhot lhah kit tai. Vaphol tuila adang a umtapon, a-upa chu alengthei tan, ahungleng tai. Chu in anaopan, “He O, kei I kati ham?” atileh a-upan, “Kanao, liebel liebel” (Lie=Shadow) atipeh tai. A upa liim nung nungchu abelle len, hinla linglah khaolah, kolkenlah le suonglah ahijeh in aphajou jipon, chuleh thing bohlah ahitengle a’upa lie lim chu amuji tapon ajuithei ji tapon ahi. Hiti chun Lhemlhunga akiseplhun a-upan adalhan aleng mangtai.
Dapa jong kicha pum pumin achangseh chun gammang lah a chun avahle lejeng tan, munkhat a chun Theichang phung khat ana umin, ana mindeh jengin ahi. Gilkel le thachol tah ahijeh chun Theiphunga chun akaldoh in anetan ahi. Chutia theiga anehlaitah chun Sumtum kaite pachan Sumtum ahinkai lhon awgin chu ajatan, akouphei jin, “hunglhon o, theichang amin’e, hungnepa lhonin” atin, ahunglhon phat in Dapa’n jong, “Hepa natengcha chu neihinpe tadin, theichang minlai lai hinsut lhah peh inge” atileh khatpan jong tengcha chu apetai. Dapa’n jong amin hoisel khat atengphe muh’ah athil in, “Hepa nakam kah’ o hinhet peh inge” atin agahkat le, theichang chu akamsunga henglut bang akisan, akamsunga thengcha asunlut pai paijin asunlih tai. Chujou chun achapa jah’a, “Sumtum chu iti nakai lhon ham neisie peh in, naseilou lekatha ding nahi?” atileh aman kicha sa sa’n, “Kapa chun hiti hin akaiji’e” atin:
Sumtum kakai, Paitum kakai,
He….. ho, He…ho……” atiji e atile, Dapan jong ama sei bangchun aseijin patjanga chu akai le ahungjel tan ahi. Chuphat chun aman jong Sumtum kaipa chapa athat kit in, Sumtum chu ahin kikai tai.
Dapa chun Sumtum chu akaijin ache chen khokhat aphah phat in Khomuol’ah akinga’n, Sumtum chu Khomuol’a chun adalhan khosung alut’in, vengning langa In khat’a agalut le Meithai tehsepi khat anachengin, hiche’a chun alhungtai. Nilhah vaikon hung kile jousen Sumtum chu amuvin akaiju le akaibut a umtapou ve. Amujousen Haosapu kom’ah agasei taove. Haosa pun “hiche Sumtum chu ka in’a hinkai lut lut chu kachanu toh kakichensah ding, kagam jong akehkhat kapehding ahi” tin aphongdoh tai. Khosunga gollhang hon aban banin Sumtum chu akaijun akaibut’ah khatcha a um tapouve. Chuphat chun tehsepi in’a jinlhung Dapa’n Sumtum chu patjang in akaijin, “Sumtum kakai, Paitum kakai, He… ho, He… ho, ” atin Haosapu in leitol’a ahinkai lut tan ahile haosapu jong akipah lheh jenge. Haosa pun akitepna bangin achanu Chaichin chu Dapa toh kichengdin ape’n, agam kehkhat jong ahomin, chule Sumtum jong chu alepeh tan ahi. Hiche nia patchun Dapa le Chaichin’in hiche gam’a chun kho khat asat lhon in Chaitol asah lhon’e. Sumtum aneilhon jeh chun Vannoija ahaosa penle aminthangpen ahunghilhon tan, Chon jouna thei neile gou tampi ahinnei lhon tai
Dapa chu CHONG din akigo tan, upa ho henga asei le, “Nachon dingle na Upa kou angaiye” atiuvin, aman “Ka upa kouva koi cheding ham ?” atileh, Baibeh in ken gakou inge, atin, iti naga kou dingham gahtho temin? atiule, “Blekblok Blekblok” atin pal leh’a akichop le le leh ahol akita thit in, tuni geijin ahol asan den tai. Amahon, namikou ding dan jong adih pon na awjong angeipoi atipeh un ahi. Chu in Va’ah in, ken gakou inge, atikit in, gahtho temin atiule Va’ah chu alengin thingchung khat a atouvin, “Awk Awk” agatile koiman mikou nahi heponte atiuvin ahile Vahuijin, ahipoi ken gakou inge atikit in, iti naga kou ding ham ? atiule aman leng ingting thingchung sangpen leh’ah gatouving ting:
“Sangthing lel’a Pholva O,
Toijin Chonkhong abenge,
Toijin Laijon hunghen ati’e”. tia kaseiding ahi” atileh mipin jong pha asah un, nangkal’a themding koima um taponte” atiuvin Vahui chu Dapa upa Vaphol koudin asol taove.
Dapa Chon na’a jaoding le opding in chunga leng leh noiya vahjouse ajat kim’a chule mihem jouse kikou cheh ahi. Ganhing lah’a Dapa chon dia pangho min phabep le anatoh u phabep chu ahile :
[1] Sumbupi – Amachu insungmi chaloh vesuilen apangin, inkam chunga atouvin, mihemho chaloh avesuilen ahi.
[2] Uicha - Uicha chu tucha ahijeh in Jutwi dip’a pangding ahitan, atoutup theilou jeh in amakhel in Uphoh akilheng tai.
[3] Va’ah – Va’ah chu jem hom’in apang in, ana homchai tah jeh chun amading ana um tapoi, Hiti chun ankong semloi, Ju vai homloi chule ama ama mopohna dungjui in lamchom cheh in lamkai ding akilhengun, Dapa chun Chon ahin pantai.
Va’ah chu akinganse dungjui in, Chon kin’a hung jouse chu Jemkhat cheh ahop peh in ahileh amading ana um tapon, hichun belmangvom anu peh’un ahileh, tuni geijin avomlo tai.
Vahui jong akinganse na bangtah in, Vaphol chu ahin pui lhung tan ahi. Chaitol Khopia chun Vaphol in anaopa Chontol lai aleh in, kanaopa Chon melchihna ahi atin, alhamul ho ahinhom tan, anaopa delkopma ato’peh panin, chu in lhacha ho, chule mipi ho aban banin ahoppeh tan ahi. Apa’n jong, “kanao keijong” atile, “Hepa kamka kamka” atin akamkah le akamsung dimset in a eh athah khum tan ahi. Dapa upan age/ajem ahopsoh phat in, lengle thei talouvin tol’ah ahunglha tan, Hijeh chun anaopa toh sot tah achengkhom lhontai. Hinla mihem le Jule va chengkhom thei ahilou jeh chun, Vaphol jong alhamul ho ahunglhin doh kit phat in Vacha gam’ah akile kit tai.
Hiti chun Chon khong abeng un, alam’un Ju le Sa aneuvin, lamtol akuol’un, Siel abon’un, Sielkal abol un, Sielchu aheijun alampiuvin golnop tincheng aboluvin ahi. Sielpanglap abol jou’un athat taove. Golseh jouse jong aban ban in abol un ahi. Golseh bol’a lamkai pan kibotding ahinsomin, Simbengle Juthel loikhat in apansah in, Juchou le Juhei loikhat ahisah in, chu in Juhei le Juthel akibot lhon le Juthel in apaitan ahi. Juchou le Simbeng akibot lhonle Simbeng in ahinpai kit tan ahileh golseh lamkai Buipin jong kilom mo asalheh tan, “Itidan’a Juchou hitebep pi khun Simbeng alel hitam? tin achuti nui nui jengle, amit akichina kah in Buipi ahahdoh jou tapon, amit neocha ahiden tai. Chu in Juthel le Juhei akibot kitle Juthel in ajoukit tan ahi. Simbeng le Juthel loiho ahatjoh phat un Juthel in hatmolsona Laa abol’in, “Dapate Chon nin ka’Un Chouju paijin, keiman Heiju kapaiye” Simbeng le Juthel loiho chu a ao ao tauve.
Alangkhat’ah, Golnop kibolsung chun Chungleng Vachaten kikhopna anasem un, alamkaidiu khat lhendoh din akilol taove. Alamkai dingchun Vakul le Vaphol khatjo sang kilheng hen tin aphatsah taove. amani lah’a apha jo jo lhending ahitah jeh in amani chu thudoh aneijun, “sunle jan hi iti umleh phading ham?” tia adoh uleh Vaphol’in, “Janthum kijom henleng, Sunthum kijomle phante” atin ahileh akikhom ho chun, “kahetaove, namailang khuh pumchun potdoh tan atiuleh Vaphol jong apotdoh tai. Chu in Vakul adoh uleh, Vakul’in, “Sunle Jan kilhah kah henlang, sun neh holna in kimanghen, jan kicholdo nan kimangleh Katie” ahinti leh akikhom cheng in aphai atiuvin alhao ajap pohdot dot jeng taove Hiti chun Vakul chu chungleng vachaten alamkai diuvin alhengdoh tauve.
Chujouvin chungleng vachaten a Lengpa dingu kiholna aneikit un ahileh Khatjoh sang lhendohna ding in Vaphol le Vakul chu alhengdoh kit taovin ahi. Kitetna asem un, tun ahileh Vaphol seibang un, sun thum le janthum kijom dinga aphatle aphatlou hetna dingin kiha tet lhon henlang, chu a jingthou masa pen penchu ilengpao himai tahen, tin kiphatsahna anei taovin ahi. Chuti chun Vakul le Vaphol chun sunthum le janthum chu ihmu louhel in akiha tet lhon tan ahi. Hinlah Vakul chu lungthim themtah in, janle a ihmun, sunle ahahjin ahi. Hijeh chun sun’a kipan lhon ahin, janthum kichaini khovah then thenin Vakul chu kipah tah in aham’in apengin abuh’a kon’a ahunglen doh jengleh, Vacha dangsen a’aojeng phat un Vaphol chun sunthum le janthum hah lhumkei ahijeh chun alelsasan nangphel pholin Vakul nungsanga chun ahung kijah dol dol in ahileh, Vacha danghon, “Vaphol Vaphol aphachom tapoi” atipeh taovin ahi. Hiche nia patchun Vakul chu vachate jouse chunga leng ahunghi tai. Chujouvin Semang pachong aban banin ahung kilheng tauvin, Semang bulpi dingin Lhanla alhengun, anuoidou din Chaltupi, Julei, Longhol chule adang dang jong akilhengsuh suh un ahi. Julei hi noilan daivei lamkaijin alhengun, akithopi dingin Leichil ho alheng’un ahi. Tuni chanin gamlah a Vakul umna mun’ah jule va danghon alengpao ajadan u le ajen danu ivetle thil kidang khat chu ahi.
Vachate leng kilhen jou chun japi ankong umkhomna Chon bolte (Dapate) in’ah asem’un, ju adon’un, sa aneuvin a’aodeng dung jengun ahi. Chu in mipi chu sachan ahinhom taovin ahileh Thangkip aduha thuh jeh in sachan sagi achanlotan ahi. Aman von sagi aneija, von chom chom’a sagi vei kivon a ache jeh’a chu sahomhon michom chom ham tia sagi vei sachan apeh u ahi. Thangkip’in nikhat sungin sagi vei vouso akhel’e kiti hi hiche a kon ahung hipeh’e.
Sumbupi Jutwi dip’a pang Uphoh chu ju kham behseh a, amitkao jenga ahou jing jeh chun alunghan tan, atom atel’in aman in meilhum sunga alehlut tan ahi.
Chujou vin Gachang toh kikhen lou Buipin angonga aki’o agapahba pum’a alut apot seh le inkam chunga tou Sumbupin amit thip tenin ahileh Buipin, “Nang jonghi mitkou letlut chun” atijing tan ahileh Sumbupin jong “talom lom’a, nang Buipi na imit laivom kadouva nalut napotdoh seh le neimel chih a, neipho jing ham? Nang mit kichi ngeng ngung chu ka otcha deh poi” tin atouna na’a konin ahungleng lhan Buipi ngong chu ahehtan in Gun gal langa alhoh mangtan ahi. Sumbupin Buipi lu ahetan’a alhoh mangna la chu Gal’ai nileh kisaji ahi.
“Simbun Builu alhoh’e, Gun gal akaipi tai.
Simbu laitha kei aitha khokim’a lu achongna’e.
Chule Uphoh thi jan’a Uphoh jinun la asemin alachu:
“Dapate Chon’a che Uphoh joujam,
Kengsakamkei hoija vaithamm haime”
Sumbupi chu japi vetup dinga kipansah ahijeh in jading mong chu ahinai, hinlah mipi chu ju akhamphat uva longni kilihlo ahitai. Uphoh chu Ju akham phat a Sumbupi chu amitkaova ahouset jing phat a lunghanga lhumsunga alelut ahitai. Lim le mel hoimo chun kihouda leo longni jen kilih lou ding ahi. Nithum jou Chon kibol kin kichai chun Dapan jong nommo asan, Uphoh jinu akouvin, leibang ninga chun leiko achouvin achensah tai. Dapa nule pa jong milah a lhangam lou sa san ahunglha lhon in, akisih behseh lhon tan ahi. Hiche nia patchun Dapa chu Chaitol Haosa ahina ban’ah vonnoi muntin’a amin ahung kithang tan, midang hon dohle tun in ahin nei taovin ahi. Chule Gammang lah’a genthei anathoh naho chu nopsah nana hung kile tan, a upa Vaphol jong phat sot tah anachen khom pi e.
“ chaga nikhat akile teije”
Ahsijolnieng Thusim
Masanglaiyin mel-hoija kithang tah nungah khat ana umin amanu chu amin Ahsijolneng akiti. Chulai phat chun Gollhang ni ma hi ahoilhon le ahat lhon kibang chet a umkit in, amani chu khatpa min Palchatot ahin khatpa chu Mumchatot akiti.
Nikhat Palchatot le Mumchatot akihou lhonle nungah mel-hoi minthang Ahsijolneng thu ahinsei doh lhon tan ahi. Ajeh chu amel-hoina chu gamsunga mijousen kihoulim na’a aman jengu ahi. Amani golcha jong akhon khonan Ahsijolneng hel hite akiti lhon tan ahi. Amani, Palchatot chu mihaosa cha ahin chule Mumchatot chu migenthei cha ahijeh in mikitah khat in ahungkhang len in ahi. Hijeh chu jousei theilou le mikhoto them tah gollhang khat jong ahi. Hichun Mumchatot in Palchatot koma, “Golpa ahileh koijoh iche masat dingham?” atin ahileh Palchatot chun “Gol ken hel masange” atin Palchatot chu Ahsijolneng heldin ache tan ahi.
Palchatot chu ache che le lampia Nupi khat in Twi anakhaijin ahi. Nupinu chun “Nangpa hoija nache ding ham?” atile amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nadem” atile amanun jong “deipon nate katwipoh hi neihung pat tan” atin ahi. Palchatot jong alung ahangin atwithei apatdoh bang akisan toltoh asotbeh in adalha tan ahi. Palchatot jong ache kit’a ahile munkhat’a hin nupi khat in thing anachomin, amanun jong “nangpa hoija cheding nahim” anati le amapan jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin, eidei nadem ?’ atile amanun jong dei pon nate kathingpoh hi neihung pat tan ati le amapa alunghang in a Beng chutoh tol’a ason opden in adalha kit tai. Palchatot jong chua konin ache che kit’a ahile munkhat’a hin pasal khat in Sum anasuijin ahi. Amanpan, “Nangpa hoija che ding nahim atile amapan, “Ahsijolneng hel’a cheding kahin eidei nadem?” atikit le khatpan jong dei pon nate ka Sumsui hi neihung suihu tan atileh Palchatot jong alung hangin asumsui chu agatuh keh peh in adalha tai. Chua patchu ache che kit in ahile munkhat a hin Gulngong san khat hi Sachepthang’ah ana oh tan ahi. Hichun Gulngong jong eihuhdoh ding khat ahunge tin kinem tah in, “Nangpa hoija nache ding ham?” tia adoh le amapan jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin eidei nadem?” atile Gulngongsan chun “Deipon nate, neihung sutlham tan” atileh Palchatot jong alung ahang behseh in koi suhlhah malah chun agaluoi gah cheh peh joh tan ahi. Palchatot jong ache che kit’a ahile munkhat a Lomlhang khat anabungun lou anavat un ahi. Amahon “Vo Nangpa, hoija nache ding ham?” atiuleh amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin eidei nadem? atile Lomlhang hon deipon nate hungin lang lou neihungvat hu taovin” atiule alunghangin avei asan khumin adalha tai. Chua pat chun Palchatot jong ache che kit le munkhat a hin gitcha honkhat in Twikhuh anakhot un ahi. Nisatlai ahijeh chun Gitchate chu dangchah’a thigam diu ahitan, iti akhot vangun twi akikhot doh thei mong mong tapouvin ahi. Hichun Gitcha hochun “Nangpa hoija nache ding ham tia adoh ule amanpan, “Ahsijolneng hel’a kache ding ahi, eidei nadem” atile Gitcha honchun “Deipon nate, chusang chun katwikhuh khot nuhi neihung khot hu taovin” atiuvin ahile koi twikhuh khot hu malah chun leisai athekhum in dalhatai. Hichun Palchatot chu ache che kit in ahile munkhat’a Mol le Mol kahlah a chun Meiluom ho suhna ding helouvin ana kiting den taovin , Meiluom hochun, “Nangpa hoija nache dingham?” tia adoh ule man jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin, eidei nadem?” atile atile amahon, “Dei pon nate, chusang chun kalampi diu neihung hiljo taovin” ahin tiuvin ahile amajong alung ahang in achen aga nam chah cheh jon, ahin dalha tan ahi.
Hiti chun ama jong ache che leh akhon khon nan ahsijolnengte chen na khomol chu agalhung tan ahi. Hichun Palchatot chun a Thalpi akilah doh in agahkap le Thalpichang chu alengin ahsijolneng insunga agachu tan, Ahsijolneng “Hiche mol jonghi hoiya kon hija” atin aheh bongin innoi lama chun apaimang tan ahi. Chujou chomkhat jouvin Palchatot chu Ahsijolneng te in agalhungtan ahi. Chu in Palchatot chu Ahsijolneng kom’a “Nangnu kathalpi hinkap chu nana mulou ham? tin adong tan ahile Ahsijolneng in jong “Molkang khat vang insunga kamun, hoilam molkang hija katin kaheh bongin kapaimang tai” atipeh tan ahi. Nilhah lam ahung hitan, Palchatot chu athachol toh ahile agil ahungkel tan ahile Cholhanga Khangphei chunga chun alumin akicholdo tan ahi. Ahsijolneng nule pa Louva kon chu ahung vailhung lhontan, Ahsijolneng nule pa chun, “Jinpa hi valup ham, kel-lup ham?” tia adoh lhon leh “Valup hija khu” tin Ahsijolneng in adonbut in ahi. Palchatot chu jan khovah hel in gilkel athoh in, jingkho ahungvah phat chun lungna tah in inlanga akile tan ahi.
Ahsijolneng heldoh louva Palchatot ahomkeuva ahung kile chu Mumchatot in ahetphat in ama jong Ahsijolneng hel dingin ajingkho ahungvah phat in akipat doh tan ahi. Hichun Mumchatot jong ache che le munkhat’ah Nupi khat in Twi anakhaijin ahi. Nupinu chun Mumchatot kom’a “Nangpa hoija nache ding ham?” atile amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nantem ole eidei hih dem” agah atile amanun jong “deinan nate katwipoh hi neihung pat tan” ahintin aman jong agapat doh tan ahi. Mumchatot jong chua kon chu ache chekit le munkhat a hin Nupi khat in Thing anapon, amanu chun “Nangpa, hoija cheding nahim?’ ahin tin ahileh aman jong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nantem ole eidei hih dem” agah atile amanun jong “deinan nate, kathingpoh hi neihung pat tan atin ahile Mumchatot chu ache pheijin agapat doh in akholjin na aban ajompeh kit tai. Mumchatot jong ache kit’a ahile munkhat’a hin pasal khat in Sum ana suijin ahi. Amanpan, “Nangpa hoija che ding nahim atile amapan, “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nantem ole eidei mo jeng dem” agah atile mipa chun “Dei nan nate, kasum suihi neihung suihu tan” atile ama jong ache pheijin Sum chu aga sui hu tan ahi. Chujou vin Mumchatot chu ache che kit in ahile munkhat a hin Gulngongsan khat hi Sachepthang’ah ana oh tan ahi. Hichun Gulngong jong eihuhdoh ding khat ahunge tin kinem tah in, “Nangpa hoija nache ding ham?” tia adoh le amapan jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin eidei nantem ole eidei hih dem?” atile Gulngongsan chun “Deinan nate, neihung sutlham tan” atileh amajong ache pheijin Gulngongsan Sachep thanga ohchu agasut lham tan tahi. Gulngongsan jong akipah behseh jengin “Hepu, nagenthei nalungdon nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijin” atin akitholmang jeltan ahi. Mumchatot jong ache che kit’a ahile munkhat a Lomlhang khat ana bungun lou ana vat un ahi. Amahon “Vo Nangpa, hoija nache ding ham?” atiuleh amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin eidei nadem ole eideimo jeng dem? atile Lomlhang hon “dei nan nate” hungin lang lou neihungvat hutaovin” atiule amajong ache pheijin Lomlhangho louvat chu agavat hu le alouvat uchu ahinvat jou loichel jengun, lomlhang ho akipah behseh un, “Hepu nagenthei nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijun” atiuvin ahi. Chua pat chun Mumchatot jong ache che kit le munkhat a hin Gitcha honkhat in Twikhuh anakhot un ahi. Gitchate chu dangchah’a thigam diu ahitan, iti akhot vangun twi akikhot doh thei mong mong tapouvin ahi. Hichun Gitcha hochun Munchatot kom’ah “Nangpa hoija nache dingham tia adoh ule amanpan, “Ahsijolneng hel’a kache ding ahi, eidei nadem ole eidei modem” atile Gitcha honchun “Deinan nate, hungin lang katwikhuh khot uhi neihung khot hutaovin” atiuvin ahile Mumchatot jong ache pheijin Gitchate twikhuh chu agakhot khu in, Twi jong ahin jaaptheng peh in achipsah tan ahile Gitcha te akipah behseh jeng un ahi. Hichun Gitcha hochun “Hepu nalungdon nahahsat nikho leh neihin gel tei teijun” atiuvin Gitchate jong chu ahin dalha tai. Hichun Mumchatot jong ache che kit in ahile munkhat’a Mol le Mol kahlah a chun Meiluom ho suhna ding helouvin ana kiting den taovin , akisunoh cheh chuh jengun ahi. Meiluom hochun, “Nangpa hoija nache dingham?” tia adoh ule man jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin, eidei nadem ole eidei hih dem?” atile amahon, “Dei nan nate, keiho hi suhna ding helou kahiuvin kalampi diu neihung seipeh un” ahintiuvin ahile Mumchatot jong achen Meilom ho chu agamut cheh in, “cheuvin lang Molchin chin lah chu juipeh taovin” atipeh le Meilom hojong aseibang chun Molchin chin lah chu ajuipeh taovin ahi. Hijeh chun tunigeija hi Meilom honin Molchin lah dung ajuipeh nahlai u ahi. Meilom hon “Hepu nalungdon nahahsat nileh neihin sumil hih beh un” atiuvin akitolmang tauvin ahi. Mumchatot chu ache kit in ahile akhon khon nan Ahsijolnengte chenna mun aphah ding kon chun Kolkhat ana umin hiche muna chun Mumchatot chun a Thalpi akilah doh in agahkap le Thalpichang chu alengjel’in Ahsijolneng ponkhon na komchan agachun hichu Ahsijolnengin amuphat in “Kapatphei molding hinante” atin phatechan akikoi tan ahi. Chomkhat jouvin Mumchatot chu Ahsijolneng te in agalhungtan ahi. Mumchatot chun Ahsijolneng koma “Nangnu, kathil hinkap chu namulou ham?” atin agah dongin ahile amanun “Kamunai, phate chan kahetup in kakoi tai” atipeh in ahi. Hichun ahsijolneng in bu le Me tuitah in ahonpeh in Mumchatot chu vaset in anehsah in Chosah Khangpheija chun alupsah tan ahi. Nilhah ahung hiphat in Ahsijolneng nule pa Louva kon vai ahunglhung lhon tan, Ahsijolneng kom’a “Jinpa hi Va-lup ham Kellup ham?” tia ahindoh lhonle Ahsijolneng in “Kellup ahi” atipeh tan ahi. Jingkho ahungvah phat in Ahsijolneng pan Mumchatot koma “Ahile tupa, ibol hunga nahim?” tin adong in ahile aman jong “Hepu nachanu Ahsijolneng hel’a hunga kahi” atitan ahi.
Ahsijolneng pa chun “Tupa chuti chu ahile tol’a hin Si-umkhat bolhang ting nalo dimset kit jouva ahileh kachanu toh nakichensah nange” atipeh tan ahi. Chuphat chun Mumchatot chu akingaito to jengtan ahile phat chomkhat jouvin Gitchaten “Hepu nalungdong nahahsat nileh nehin geldoh teitei jun” atiu chu ahin geldoh tan ahi. Chutah chun Gitchate chu ahungleng lut jengun ahi. “Hepu lungdong hih beh in keiho ka umnauve” atipeh un, Si-kibolhase chu chomlou kah chun Um sunga chun alohdim sohkei taovin ahi. Hichun Mumchatot chu achen Ahsijolnengpa koma chun “Hepu, kalohdim sohtai” atin agapetai. Ahsijolneng pa chun “Tupa ahiloule tun inlhanga songpeh lentah khu gadomlut inlang leitol’a ka nisa lum oina ding in neikoipeh tan, chuteng kachanu Ahsijolneng kipuinan nate” atipeh kit tan ahi. Hichun Mumchatot jong alungkham lheh kit tan, akingaito to lai hin Meilom hon “Hepu nalungdon nahahsat nileh neihin sumil hih beh un” tia aseiju chuleh Lomlhang hon “Hepu nagenthei nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijun” tia availhah naochu ahin geldoh kittan ahi. Hitah chun Meilom chu ahung kitollut jengun, chule Meilom lah a chun Lomlhang ho chu thipchet in guhthim in ahung kitol’un, “Nangpa lungkham hihbeh in keiho ka umnauve, nangma heisa lut lut in lang keihon abonchan na dop peh nauvinge” atipeh tauvin ahi. Mumchatot chun hiti chun abol in aheisa lut lut in Lomlhanghon Songpi chu adom un, Meilon hon Lomlhangho asel un, Songpi lentah chun Ahsijolnengpa leitol’a chun adomlut tauve. Hichun Munchatot chu Ahsijolnengpa koma achen “Hepu Songpeh chu kakoipeh tai, ahsijolneng chu neipe tan” atikit tan ahi. Chuphat chun Ahsijolneng pa chun “Tupa, kati jouse la neibolpeh soh tan jing tengleh kachanu Ahsijolneng hi na kipui ding himai tantin, tun achaina kheh ding hitante, nache lhon tengle na buchunna lhon ding inlhanga Linglah’a naathel khu ehlou hel’in galou tan” atipeh kit tan ahi. Mumchatot chun linglah a ehlou hel’a thelna galoding chu alung adonglheh jeng kit tan ahi. Alungdon laitah chun Gulngongsan’in “Hepu, nagenthei nalungdon nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijin” atichu ahin geldoh tan ahi. Hiche pet pet chun Gulngongsan chu akom ahunglhung pai jeng in ahi. Gulngongsan chun “Hepu lungdong hih beh in keima ka umnai, ken galopeh nange” atin linglah’a chun akithol jel’in Nathel chu ehlou hel in agalopeh tan ahi. Chuphat chun Mumchatot chu Ahsijolnengpa koma achen “Hepu, Nathel chu kagalou tai” aga ti tan ahi.
Ajing kho ahungvah phat in Ahsijolnengpa chun aseibangin Bu le Me phatah in achunpeh in achanu Ahsijolneng toh Mumchatot chu alhadoh tan ahi. Amani jong akipatdoh lhon in ache che lhon a ahileh munkhat’a hin Lhomi Twikhuh asudoh lhon tan, hiche kom alhunlhon chun Ahsijolneng in Nih akihai ahin geldoh in Mumchatot koma asei leh Mumchatot in “Ahilou le nangma hilaiya hi ana umin lang keiman gala nang’e” atin, Kem sangtah dopeh in achunga atousah in ama chu inlam’a Nih lading chun ache tan ahi.
Mumchatot jong apute inlanga Nih ladin akile kit tan ahi. Chujou chomkhat jouvin Lhominu twikhaiyin ahungin, Kemnoija chu adin leh Ahsijolneng le(shadow) chu amudoh tan, aman jong “Ka le sam neisel selpi, neisel sel kenla ima neilouva” atin anihto abeng in akichop ji leh Kem chunga um Ahsijolneng chu anui ajabehseh in agah nuiya ahile Lhominu chun amudoh tan ahi. Hichun Lhominun, “Nangnu, iti nakal ham?” atin ahile Ahsijolneng’in “Katolam vanlang kangat’a kalu lam tol lang kangat’a kakal ahi” tin aseipeh tan ahi. Lhomi nun hitia chu abol’a akalji leh akilehlha jitan ahi. Chomkhat jouvin, Lhominun “Nangnu, nakal dan phaten neihil temin, na umna kapha thei mong mong tapoi” ati kit in ahi. Ahsijolneng in aseingai asei kit in, Lhominu jong atolam vanlam angat’a alulam tol lam angat’a akal kit le akaldoh thei deh tapon ahi. Achai chainan, Lhominun, “Nangnu, nakaldan phatea neisei peh lou leh na umna Kem kaphuh ding ahi” atin akhut’a Kem khom chu asat sat’a ahile Ahsijolneng chun ahintahsan in akicha tan ahi. Ahsijolneng akichat phat in akaldan chu ahiltan ahi. “Nalulam vanlam nganlang, natolam tol lam ngan hungkal lechun kaldoh tan nate” atipeh tan ahi. Chutah chun Lhominun aseibanga abol’a akal leh akal doh tan ahi. Lhominu Kemchunga akaldoh phat in “Gol, Hit kivetpeh hite” atin Hit akivet peh lhon tan ahi. Lhominun, “Gol keiya ve masan” atin Ahsijolneng chun avetpeh tan ahile Lhominu Hit ho chu Lungmul le Tanngol ngen ahin, athao thei dan dan, Ahsijolneng chu atimul athou leu jengin ahi. Lhominun, “Gol kahit namat teng neihinpe ji in” atin, Ahsijolneng in jong agahpe jin ahile Lhominu chun anehchai thu thu tan ahi. Phat chomkhat jouvin Lhominu chun “Gol, tun nanga ve tange” atin, Ahsijolneng hit chu avetan ahi. Hit ve bang akisan, akhut tin’in Ahsijolneng tuhkhuh sihlut in athi achop hamdah dah jengin ahile achop kangin ahile Ahsijolneng athitan ahi.
Ahsijolneng athi phat in alongchu Lhominu chun pam lama aga koimang tan ahi. Hichun Lhominu chun Ahsijolneng vonho chu akilah in alhingset in akivon tan ahi. Chujou chomkhat jouvin Ahsijolneng jipa Mumchatot chu ahunglhung tan ahi. Mumchatot chun ave ven ahile ajinu chu Ahsijolneng toh kilou asa tapon ahi. Amanpan jong “Kajinu nahipoi, nang koi nahim? atileh Lhominu chun “Iti kahida dingham” tin adachah kheh jengin ahi. Mumchatot in “Nakhut jung jong asaovin” atile Lhominun “Nahung nading kako ko nalam’a sao ahitai atitan ahi. Aman jong na mitmul hojong asao jenjun jenge” atileh Lhominun “nahung nading kavet vetna’a saodoh ahitai” tin asei kit in ahi. Mumchatot chun ahilou le che hitin Ahsijolneng nahile lampi jong he in natin chule ka Uichalpan jong nanahet ding ahi” atin inlam jonin ache lhon tan ahi. Lampia chun Lhominu chu lampi hilou lou lama ache jing tan ahi. Mumchatot in “Lampi hitalou pichu nachena” atile amanun jong “Kahet nah chu, moh’a ule nao dam dam nam katia chu” atin akilep ji tan ahi. Phatchom khat jouvin In agalhunglhon tan ahile Uichalpa chun anahap hap jeng tan ahile Lhominun jong “Iti Ui kihi ja tule tu kah’a mi kihaija” atin, Uichalpan aha hapcheh cheh phat chun ahin ngih tan ahi.
Nikhat Lhominu chun inlhanga a’eh athah le a’eh chu Um-guiyin ahungkeh doh in ahi. Mumchatot le Lhominu chu niseh le Lou akonji lhonin, amani Lou kon kah le inlhanga Um-guiya kon chun Ahsijolneng chu ahungdoh jin “Hing-nenu lhatna, Sel-nenu lhatna” atin insung chu athehngim seljin thilkeo lokeo ho jong ahetup peh jin ahi. Mumchatot in thil umdan chu avet vet’a ahile adatmo lheh jeng tan ahi. Nikhat Lou konveh akisan akigodoh in sunlam thim hin ahungin avetlhih le Ahsijolneng chu amudoh tan ahi. Chuphat chun Mumchatot in jong Ahsijolneng chu amat jenga ahile amanun “Neilhan neilhan! naloinun eineh kitding ahi” atin, hinla alhadeh pon ahi. Nilhah ahunghitan, Lhominu jong Louva konin ahung vailhung in, ahung lhun lhun in twikhaiya achetan ahi. Lhominu twikhaiya ache ahunglhun phat in aloipa Mumchatot koma chun “Kotbul’a katwibel neihung patlha in” tin aloipa akou tan ahi. Hichun Mumchatot injong achemjam akilah in kotbul lama chun ache phei in Lhominu koma chun “Kunjep in, kamaipha jep poi” atin akunlai tah in achemjam in Lhominu chu bongni ason atolam chu inlhanga avuijin, alulama chu insah langa avui tan ahi. Chujou phat chun Mumchatot le Ahsijolneng chu kipahtah in achengkhom lhon tan ahi.
Phat chomkhat jouvin Lhominu bohni aso’a bohkhat atolam inlhanga avui chu Nachaang phung in ahungkeh doh in, bohkhat alulam insah’a avui chu Songpi ahung kisoh tan ahi. Hichun Mumchatot chun ajinu Ahsijolneng koma chun “Inlhanga Naachang le Insah a Songpi khu khoikha hih beh in” tin athukham tan ahi. Hinla Phat ahungche chen ahile aloipan athukham na chu ana sumil tan ahi. Nikhat Bu chunna ding ahetlou phat in aman jong inlhanga naachang chu agalan ahile Nachang chun ahin vallhum dentan ahi. Mumchatot in ahetdoh doh in achen Nachang chu aphuh in akhedoh tan ahi. Hiti chun phat ahungche che kit in ahile aloipan athuhil naho ana sumil kit tan ahi. Nikhat Ahsijolneng chu ache’n insah’a Songpi chunga chun Nao-jundap agadah a ahile Songpi chun ahin vallhum kit tan ahi. Aloipa Mumchatot chu alungdong tan khomiho akhomin, Songpi chu ahalkeh ule Ahsijolneng chu alhagao ahung lengdoh in Van lama aleng touvin Chaobu ho chu ahamsel sel jeng in ahi.
Aiju lhong te thusim
Masanglai jin eimite thusim khat ana ume. Khokhat a hin nupa khat ana umin, amani hin chapa khat anei lhon ahi. Nikhat hi hiche naosen chu akipui lhon in gammang la’ah Hakai (Ha) laijin anakon doh lhone. Hakai alainao gam chu inlang toh kigamlat tah ahitai. Hakai nehkham ahin kilaidoh lhon a inlam ahung kile lhon leh lampi panga chun Aaigi phung amulhon in, avet lhon le Aaiju chu Aigiphung bul’a chun anavum let lut in alhoh lhona aneh lhon le alhumlheh jenge. Amanin jong homtho tah in Aaiju chu alhong lhonin, Paipeh dimset alhohchai lhon phat in ahomtho khoplhon tapon ahi. Alhohbe kit lhonle apoh nading aum tapon, hichun naopohna ponlhe chun akhol kit lhon tan ahi. Paipeh ni dimset le ponvai dimset a alhohdoh lhon aaiju chu inlam a pohding tia ahin got lhon phat chun naosen toh akopjou lhon tapon aboiden lhon tai. Hichun a-in neipun, “ahipoi, naosen toh ikopjou lhon louding ahi, Aaiju akehkhat dalha hite” atileh ajinun aaiju chu a itval jengin, “Hitobang Aaiju lhum hi hoija avel’a kimu kit ding ham? Hijeh chun “itaijol’a peng nah nah, avel’a hungpeng kit kit hih ding ham, naosen hi dalha jeng hitin, aaiju bou po hitin chetahite” atileh ajipan jong, “ahingut e” akiti lhon in alaigilga lhon naosen chu gammang lah’a kotong khat a chun alupsah lhon’in ahindalha lhon tai. Aaiju chu ahin kipoh lhonin inlam’a kilungtoh tah in ahung lhontai.
Gammang gamgil lah chu gamsa, jule va hanta gam ahin, mihem tamloulai phat ahijeh chun gamsa anatha neijin mihem’a din gamlen lhaile na’a hinkho man chu chihthei ngai anahije. Naosen jong angailai Chunle Jo’n ngailut homthona beihel’a gamlah’a adalhah lhon chomkhat jouvin adangchah agilkel ahung kipan tan ahi. Kaa le mao ahinthon, thousi vaibongin abomin hinlah ahuhdoh ding le avengbit ding koima aum tapoi. Ahpin bon anou te gimna le thoh genthei na jousea avenbit a, ahungkhan lhit kah a kituptah a achintup thei le Aaijulhongte nupa chun ipidia ataigui le alaigilga lhon naosen chu gammanga chu gimgenthei le thousi vaibong, sihmi chenai athohsah lhon ahidem ? Laina tah’a kap’a, lhase tah’a kinuh nuh jeng naosen chu akhoto ding koima a umtapoi. Chutia aka ka jeng laitah chun gammanga Lhominu khat gilkel’a nehding hol le le khat chu ahung tan, naosen chu ahinmu doh tan, nehding atile neo asavalin, Lhomi hijongle naosen gentheija akaa nale panpi ngai ahidan chu aven alungse tan, “tua kaneh sangin kivah ing kating, ahunglet tengle nehlhingin netange” atin a inlam’ah ahin kipoh tai. Naosen chu Lhominun phate chan avah in ahileh kumle lha ahung che chen, chapangpa jong Lom juithei chu ahunghi tai. Aloi agol hotoh akilom jiuvin, amachu alom chanpi hon anoise lheh jiu vin ahi. Ahung kinah ji tengu le aloihon “nuneilou panei lou” tin ahoujiu vin, tucha chempong hojong apohsah ji un a engbol lheh jeng jiuve. Nikhat chu Lhominu umlou kah in khosunga aloi phabep in vohding ahung go un, aman jong ipi kasuhmo hitam ? tia adoh le, “tuni a hi athiding nahitai. Nang nakithat jongle nahuhdoh ding koima aumpoi, chaga nulou palou, nang na um’a aphachom ding jong a umpoi” atipeh taove. Leitol langa pat a ahindel ule insunga ahungjamlut tan, kiselna ding ahetlou phat chun inkam’a akaldoh tan ahi. Aloihon mihem ahichu ahet jeh un anamu nompouvin ahi. Tollanga pat chun mihempa tilto chu molkangin asunjiuvin ahileh khatpa jong atijatji danchu seiding aheji pon ahi. Chutia a umjing phat chun ahung kigelin hiche hi ipi thu ham kahetdoh lou akhoh lheh tai. Hitia ka umjing le nikhat ahilou le nikhat chu kathi tei ding ahi atitai. Alom ho lah a chu aloi ngaitah khat ana umin ahi. Ama koma chun “golpa, ipi atile keihi iloi igol hon hibanga imudaova, nuneilou paneilou, nakithat jongle koima nahuhdoh ding a umpoi” tia eihou jingkei ju ham tia adoh doh jeng phat chun aloipan jong imajouse aseipeh tan ahi. Ven golpa, “Tua navahnu nanu khu nahingnu ahipoi, nangma hi mihem nahin, keiho hi Lhomi kahiuve. Nasenlaija nanu le napa’n a Aaijulhohna muna nadalhah lhon’a, navesui ding umlouva, gamgil’a thoisi vaibong, sihmi chenaijin nape’a naka ka jinglaija tua navahnu khun nahin kipoh’a, naletdoh tengle nehdia nakikoi ahi. Tua jong itih le naneh ding ham kiseithei lou ahi” atipeh tan ahi. Mihem pan jong, “Ahile golpa, tua ipi kabol’a pha ham” tin adongtan ahi. Aloipan, “Tua jong nehding nagot jing ahitan, navaikon navailhun sehle kotphunga phuhlhuh ding nagot jing ahi. Nakichihthei lou le hetman louva nahintha thei ahi. Hijehchun, navaikon navailhun sehleh, lunghang inlang kitom inlang, kalunggot kabol ding ahi, koiham kachunga thunei go, koiham kachunga vaihomgo tinlang kitom lechun nahin kicha tante.” Hitia aloipan athumop bang chun ama jong avaikon availhun sehleh akitomin ahileh Lhominun Mihempa chu akicha jep jep tan ahi.
Hiti chun nikho le phat ahung kitol tol in, chapangpa jong ahung gollhang lhing mong mong tan, “nikhat le hiche Lhominu hin eitha tei tei ding ahi” tichu geljing pumin hinkho ahin mang tan ahi. Hijeh chun ken katha masat angaitai tichun ahin gellha tai. Thana thei ding lungthim ahin gongtan, agamlen naji Chemjam chu akinol daojet in akikoi tup tan ahi.Jingkah khat Lhominu jing Twikahija che ahung kilen kotphung ahinphah chun gollhangpan, “Henu natwi thei doplhah peh inge” atin adoplhah got le phalel akisan, “natwithei kaphajou poije Henu habun in bung tadin” atin abunpet in atwithei pumin alol avat tan tan that tai. Lhominu atha chu Khomi ho koma jong ahetsah pon guhthimchan ahedoh/ akoidoh tan ahi. Hiphat chun achangin acheng tan ahi. Hiche kho a achanga achen jing chu dihthei asa tapon, “Midang in anu apa, asopi a u anao neicheh a lungmonga chengkhom a, keihi koiba kahim, kachanga kachen hi adihthei tapoi, kanu kappa beh kiholdoh tange” atitai. Aloipan aseipeh thu ho ahin geldoh in, anu apa asopi asang gam holdoh din akalsong tan ahi. Muoltin lhaangtin alhah tan hinlah anu le apa amudoh deh poi. Nikhat hi gamlah a thingpo’a hung nupa khat toh akimu ton, aman jong hichete nupa nung chu ahinjui tai. Khosung alut un, a inlhon chu veng ningkoi langpeh khat ahin, injong chu asedeh duh in, tapkong phung jong chu aapkhep khup jengin ana ume. Cha jong anei lhon pon, hijeh chun lunglengvai tah in hinkho amangjing lhon in kipana mong mong aneithei lhon pon ahi. Gollhang pan jong, “Kapu, Ipi tia lungnom mo keija hinkho naman lhon ham, keijong tunia pat’a nangni toh kachen khom ding ahitai, olmo lhon hih in” tia asei leh, aman, “Kanao, kiphatlam sah a, gena touna ding jong umlou, jingson janson jong kineilouva, genthei najouse kithoh a, ipi ibol vanga inchen namong mong umlou, hisang chun mundanga chetan” tin aseipeh tan ahi. Gollhangpan, “kiphalam lhon hih in, nangni umbangin um ngange. Nangni neh neh kaneh a, insung khat banga ichenkhom diu ahitai” tin adonbut’e. Hichenia patchun amani kom’ah a umin achengkhom taove. Nilhah in tapsah’ah atoukhom un akihoulim limtaove. Ajingin gollhangpa jong gamlengin achen, Sagol khat ahinpo tan ahille, tehse pi le tehse pu chu akipah behseh lhonin, a-insah a-inlhangho akhom lhon in anekhom taove. Ajingin avaikon doh kit in ahileh Sajuh lentah khat ahinpo kit in ahi. Ajeh chu Lhomi kho’a achenlaija aloi agol ho toh gamlenga saman a chejiuva, samat dan kihil themsa ahijeh a, agamlen tengle Sa polouva inn hung kile ngai lou ahi. Tehsepu le tehse pi jong akipah ma ma jenglhon tan, akithim hou lhon in “eini cha hileh ong” akiti lhonin, a-otcha lheh lhon tai. Khatpa chunla anule apa ahichu ahe kiu kiuvin, seidoh louvin achenpin ahi. Gollhangpa hungchen lut apatchun, ainchen alouchen u ahung kikhel tul tul tan, loubol thingpoh hihen, nehle chah hijongle minung ahinpha taovin ahi. Tehse tenin jong alungset lheh jeng lhon tan, ama umlouva phadingin akigel lhon tapoi. Nikhat gollhangpa jong aloukon na’ah akiggel in, anule apan asen atuija gammang lah’a, thoisi vaibong lah’a khotona beihel’a adalhah jeng lhon’a, taiguija peng le laigil’a peng mihem khat sanga Aaiju angailut joh lhon chu agelleh, donda dingham tin ahin gel in, hinlah ahung kigel kit in, “amani mimolheh henlang ngailut natoh chengkhom lhon hihjongle, tehnung voinunga agenthei lhon kakithopi louleh konba avet dingham, nulou palouva umho sanga kavang phanalai ahi” tin ahung kigel lhatan ahi. Ipi hileh amachu koi ahi kiphong din agel tan ahi. Nilhah’a tapkonga atoukhom laitah un, “Heno, ken thusim khat kasei nome, hingsei inge ong?” atileh anupa lhonin, “akhohpoi boi, seijin” atilhontai. Hiphat chun gollhangpan jong hitin ahinseije, “Masanglai jin nupa khat ana ume. Chapa khatbou anei lhonin asenlai jin nikhat gammang’a Hakai laijin acheovin, Aaiju minlai tah ahijeh chun aiju tampi ahin kilhoh lhontan pohjou lou khop in pot akisem lhon tan, naosen toh aiju toh kopjoulou ahiphat in Naocha khel in aiju joh chu ahin kipoh lhon in ahunglhon tai. Voujang natna beihel’a gamgil’a kidalha naocha chu, nehding hol’a vahle Lhominun ahinmudoh tan, nehdingla neo asah in, chule thoh gentheija a uma, thoisi vaibong le sihmi chennaiho ape’a aka ka jengchu avet le alungset’in, amanjong ahinkipoh in akivahtan ahi” tin Lhominun ahinvahdoh dan thusim ho ahinsei tan ahile, anule apa jong ahung kigel lhontan, akisih behseh, jumle jachat athohpi lhonin ahungkap doh lhontai. Vetna dingjong helouchun a umlhon tan, bolding dang umlou ahijeh chun achapa lhon kom’ah ngaidam akithum lhon tan ahi. Hiti chun a-inkouvin akikoijun akika to taovin, akingaidam to taove. Hiche nia patchun kingailu tah le lungmongle chamdel’in acheng khom taove.
Moral: Insunga khat mitmona kisim pehlouva kihetthem tohi kingailut punbena ahi. Mimo lheh jongle inu ipa hi jabolona sangpen le ngailut na sangpen pehdia lomtah ahi.
Thucheng hilchet:
Aaige – Aai kiti hi jat tampi aume. Ai’eng, Aivom, Ailhang, Aidulpong, Aipah chule adang dang aume. Hiche Aaigi hi thilkan na’a jong kimangthei ahi. Aphung bul’a aga umjia alom loma um ahin aminlaileh alhumdan anekha hon kihe ahi. Hiche aaigi hi Naang man’a jong kimangthei ahi. Adeh a Thomthang kamlai leh Palsom na’a kihamanji ahi.
Hakai- Hakai hi gamlah a keh khaogui Ha jatkhat ahi. Leinoi langa Balpi tobanga abal um ahi. Hichu kihon a kine theia hi.
Galngam le Hangsai thusim
Masanglai in lengpa khat ana um in, hiche lengpa chanu chuleh Meithainu chanu hi akitem lhonin, Thempupa koma Hahchao kikhensah din ache lhon tan ahi. Alhunlhon phat in amanin jong, “Hepu lungsettah in Hahchao neikhen peh lhon in”, atilhon leh Thempupan “Kaluppi lhon dingle khenpeh lhon nange”, atile Meitheinu chanu chu anomin, Lengpa chanu vang anom tapon ahi. Thempupa chun ani lhona ding akhenpeh in amavang Lengpa chanu ding chu Van-nenai twitoh ahalpeh in ahi.
Ni phabep jouvin golcha teni chu inlama din akile lhontan ahi. Lampi munkhat’a hin amanin jong a Hahchao lhon chu anotngim lhonin ahileh Lengpa chanua chu ahungpoh keh in amit tah asepeh le amit achotan ahi. Chujou phat chun achekit lhona ahileh Lengpa chanu chunkho amutah lou jeh chun aloinun akaitho tan ahi. Munkhat’a Vadung ana umin Vadung ahin pal lhon na’a hin Meithainu chanu chu Gul’in ahinman tan ahi. Phat ahungche chen ahileh Meithainu chanu hin nao ahinvop in, cha ahin neitai. Khomiho chun “Pabeiya naonei chu Gul’in amat hinte” atiuvin naocha chu amin Gultei asah taovin ahi. Hiche phatlai mama chun Lengpa chanu mitchonu jong chu Loujao tin’a ahung gepa lele na’ah gollhang vahle hon ahin jonpi peh un ahileh amanun jong nao ahinvop in cha ahin neikit tan ahile khomihon “Jao tin’a gehle le’a nao aneiye” atiuvin anaochu amin Jaohang asah taove.
Phat ahungche che’n ahileh Jaohang toh Gultei chu nungah gollhang ahung hilhon tan ahi. Nikhat Gultei chun Jaohang koma, “Nangpa, gal letol umhen lang hileh neihuhdoh jou nadem?” tin adongin ahileh Jaohang in jong “Kahuh jou ngei hih ding ham” atin a Thalpi aladoh in adoile leleh akilhaso in adongmanu chu akikaplih tan ahi. Chu in Jaohang chu alungna behseh jengin, ajachat to avale le’a ahileh khokhat’a hin agavah lut tan ahi. Jan’in Tehsepi le Tehsepu bangpanga adin’a ahileh Tehse tenupa akihoulimna aja’n, tehse tenupa chun, “Einila tehse thidi kon ihitan, ithikah’a eivahlih thei umhenlang Idoi le I’Aai kipele” akiti lhonin ahi. Chutah chun Jaohang jong tehsepi le tehsepu insunga chun alut jengin, “Hepi le hepu, ipi naseilhon ham, tin adongin ahileh tehsete nin jong athuchu a imkit lhon tan ahi. Chu in Jaohang’in jong, Hepi le Hepu, keiman vahlhon nange” atitan ahi. Hichun Jaohangin chunia pat chun tehsepi le tehsepu chu Bu tuitui le Metui tuijin avah pantan ahi.
Phat ahungche chen ahile Tehsepi le Tehsepu hi thi dingin ahung umlhon tan ahi. Tehsete nupa chun Jaohang akou lhonin, “Keini thiding kahilhon tan, kathinung teng lhonle Lielpi sung Doi le Aaibu khu kipoh inlang na inlam’a chetan, amavang Naanglemlhang nagei kahsen suging hih beh in” atilhon in ahi. Tehsepi Tehsepu athilhon phat in Jaohangin jong Lielpi sunga um Doile Aai bom akipoh in a-inlam jonin ache tan ahi. Lampia chun Jaohang in “kapi le kapu hin ibol’a Naanglemlhang nagei kahsen suging hihbeh in eiti lhon ahidem” tin alungtheh tan, aman jong a Sakhaova kon in Doi-Aai bomchu aladoh in agah hondoh leh photlot louvin nasatah in Huile Go ahung kitho tan ahi. Amanjong gangtah in a Sakhaovah gah khumtup inge atileh akinoval jeh chun akikhum khel in Doi-Aai bom chu akilih tan ahi. Aman jong adel’in, hinlah phajou deh louvin achuti deljeng tan ahi. Ahadel le akihalih cheh in, a-oldel leh aki–ol lih jin, akhonnnan Vadung lentah khat likong Santaili kiti khat’ah akilih lut tan ahi. Amanjong Santaili chan’a adellut jenga ahileh Santaili sunga chun Gulpi lentah khat in anakikhap in ahi. Jaohangin jong Gulpi koma chun, “Hepu, Kadoi-Aaibu neipen” agati le Gulpi chun, “Pethei ponge, kachanu Gultei man’a kakilah ahitai, tun chekit in lang ahung kilihna’a alip ho khu gakilo khomtan” atipeh in ahi. Doi-aai akilihna’a adalhah alip hochu tua Laangbel iti hou khu ahunghi pehtan ahi.
Phat chomkhat jouvin Jaohang ajachat le alungdon mana avale le kit le kho khat’a avahlut kit in, hiche khoa jong chun Teshsepi le Tehsepu in khat’a aga umkit tan ahi. Tehsete nupa hin lou abol lhonin ahileh Louva chun Ngalchang ahat behseh jengin amanin jong Loupam’a chun Pelngou tho thuothumin akamlhonin, Tholtho thum’in asat lhonin, Daibal aphut lhonin, hinla Ngalchangpa chun ajadeh pon ahi. Akhon khonnan Jaohangin Pelngou thosagin akamin, Tho thosagi in asat in chule Daibal aphut in hinla hijong chu Ngalchangpan ajadeh pon ahi. Jaohang alung hangtan, Ngalchangpa changdin akigo tan ahi. Jaohangin a Thalpi le aThal akipoh in Ngalchangpa chang din Lou lama achetan ahi. Loubuh’a Jaohangin Phoipi velthum in akivei khumin achan le janin Ngalchangpa ahungin, Loupam’a konin Thoukang Ahpi tebep khat asolin agachopsah le Thoukangpa chun Ngalchangpa koma, “Ahomthep thop’in migimla namdeh, sagimla nemdeh” agatipeh in ahi. Ngalchangpan jong atahsan mang hih in Vot Sielki tejen khat asol’in agachop sah kit’in ahile Vot jong chun hitobang machun agasei peh kit in ahi. Chutah chun Ngalchangpa chun mihem hidia atahsan lou phat in Louva chun agalut tan ahi. Hichun Jaohangin a Thalpi chu guhthimchan aladoh in akaple Ngalchangpa chu akaplih tan ahi. Jaohang chun Ngalchang akapchu aChiing khat asatdoh in a Thalpi chang bom’a akhumin inlama achetan ahi. Jingkah in Ngalchang akap podia khosung mite toh acheuleh neocha khat ana umin, khomi hon, “hoiba ham na Ngalchangpa kap aletdan natin, hiche pou kap’a khosung pumpi apodia nahungkou khah ham” tin ataitom taovin ahileh Jaohang jong alung ahangbehseh in, anung ajuija ahileh kol-hom khat’ahin ajuilut tan ahi. Kol-hom sunga chun agalut in ahileh Teshsepi khat ana umin, Jaohang koma chun, “Hunglut hih beh in, hunglut hih beh in, Jesung ahi” atin hinla Jaohangin aThalpi agahsep lut in, “Kathalpi bon hunglut ta” atin alutjenga ahile a Ngalchang kap chu ana umin anahai nem lhut lhut jengin, “Hiche hila kasakap” atin, Tehsepi chuto akinel nel lhon’a ahile Ngalchangpa thepmo ahiphat chun tehsepi chun Ngalchangpa chu asolpeh tan ahi. Hichun hiche Ngalchangpa chu Khosung mite toh ahin kipoh un aletval jeh chun tehsepi le Tehsepu chun a aipeh lhon tan ahi.
Phat chomkhat jouvin Jaohangin a umna Kho’a chun ji ahinei jin, chapa khat jong aneijin ahi. Jaohangin “Kaphat jouse kichatna le jachatna’a manga, muntin’a kisel le le’a kahi” tin achapa chu amin Sielleh asah tan ahi. Hiti chun phat ahungche chen, Sielleh chun gollhang jinei thei ahunghi tan ahi. Ji ahin neijin amanjong chapa khat anei tan ahi. Sielleh in achapa minchu Galngam asah tan ahi. Sielleh in munkhat lai Lou ahinvat in ahileh alouvat na’a thing kiphuh ho jouse chu jankah leh anathoudoh gamkit jin, chutia nini nithum lang a umphat chun Sielleh jong alung hangin, jankhat guhthim’a achan’a ahile Tehsepi khat ahungin Sielleh louvatna mun chu atenggol a ahinjep leh alouvat jouse chu ahungthou doh kit tan ahi. Sielleh jong alung ahang behseh in kining manchang louvin tehsepi chu amatjenga ahile aman jong, “Neilhan neilhan! thitho theina penange” ahin tin ahileh Sielleh in jong alhatan ahi. Sielleh chun tehsepia konchun Thitho theina tenggol chu akilah in inlam achetan ahi. Kum phabep jouvin Sielleh chu Louva ageh in ahile niseh le akhomiho chun, “Nachapa Galngam athitai” tin agakou doh jiuvin, hinla acheteng le athia chu midang nao anahijin ahi. Nikhat achapa Galngam chu ahungthi tahbah tan, khomiho chu acheuvin agakouvu leh anatahsan tapon ahi. Nithum le janthum chan nan jong agakou kit uleh hichun amajong achen agavet leh athia chu amanao anahi tahbeh tan ahi. Sielleh jong alungnat to alunghan pum’in a Thitho theina tienggol chun achapa luchanglang avoh le alulang bou ahingin, atolam avoh le atolam bou ahingin, ahingsoh jou tapon ahi. Sielleh jong alung anabehseh in Thijon lamtouva gamat ding atin adel leh Galngam chu Khoimu in ahungleng in aman jong amatjenga ahileh akhutvang kah’a alengdoh tan ahi. Hichun Galngam in apa ahin galsap in, “Hepa kumseh le Lou anavat inlang, khatvei lhou vinlang thumvei ana at tan,” ahinti peh in ahi. Sielleh injong achapa chu akimat thei khat leh atin athusei chu avel’in agadong kit in ahileh ajonan Galngam in, “Hepa, Lou thumvei lhou inlang khatvei at tan” ahinti peh tan ahi. Hiche jeh’a chu tuni geija hi Lou thumvei kilhouva khatvei bou ki’at ahitai. Chujou chun Galngamin apa kom’a, “Hepa neingailut behseh leh nao nanei kit teng amin Galngam mama anahisah kit tan” ahinti peh in ahi. Phat chonkhat jouvin Sielleh te nupan jong nao ahin neikit lhonleh pasal mama ahunghitan, amanin jong amin Galngam mama asah kit lhon tan ahi.
Hiti chun kum le lha ahungche chen, Galngam chu ahung golhang thim tan ahi. Nikhat hi Loupam’a leithang akamin ahileh janseh le Jucha ana ohjin, hinla agavet tengle anakisut jitan ahi. Amajong nikhat jingkah matah’in athouvin agavet lhih le Thonot in anakisut amun ama jong athangtom behseh in Thonot chu athat tan ahi. Thonot thilong chu thingkah’a atheh in avetlhih chomkhat jouvin le Thonotnu chu ahungin Jucha khat ahinchoijin, “Vete, vete, kanao Thonot” tin agah daijin ahile amala chatloh tahih beh jengin ahi. Amanu jong achepheijin achapa chu agah tuh le athisa anahi jeh chun alhu den tan ahi. Chutah chun amajong alunghang behseh in, “Koiham! koiham! kachapa thonot that’a, neng kate, chang kate” atin, anihto suh hih touhih athon, anihto abeh le vutvai akhuthe thu jengin ahi. Hichun Thingchunga kisel Galngam chu anui ajabeh seuvin, ahungnuija ahileh Thonotnun amudoh tan ahi. Hichun Thonot nun asamin, “Dam’a lep’a hung kikhom’un kacha Thonot that’a kamudoh tai” atin ahileh agam aleija Ganhing namkim ahung kikhom soh keitaovin ahi. Thonot nun ganhingho koma chu, “Keima thingchunga kal’ ingting, hin loilhang katin, keima Thonot kahi atijong leh nalhalou heldiu ahi” atipeh in, hichun Thonotnu chu thingchunga chun akal akal in aphah ding kon chun Galngam jong kideulam teng in akilamin, halho’a alho jengleh Thonotnu chu akilehlha tan, aman jong, “Thonotnu kahi” tia asap sap jeng vangin ganhing ten anechai tauvin ahi.
Nikhat Galngam gamlenga achele munkhat gamla thimtah a hin a hin mihem tobang sahem tobang khat toh akimuto tan ahi. Khatjong khatjong akive changmel jenglhon in houding jong akihou thei vah lhon pon ahi. ajehchu akihekhalou ahilhon jeh chun ahou masa ding umthei lhon lou ahi. Hichun Galngam in, “Vo kagal’a umpa nang koi nahim? tia adoh le, khatpan jong ima seilouvin athipsan tan ahi. Hichun khatpan jong “Mun’a kagin gal’a kangap Galngam” agah tin ahile Galngam in jong “Mun’a kagin gal’a kasai Hangsai” agahtin ahile khat jong khat jong akihou thei lhon tan ahi. Chu in “Kamin ija nahet ham?” akitito lhonin, akijol lo lhon tan ahi. Nikhat Galngam le Hangsai gamlengin ache lhonin, “Gol, ipu ipa nun itho dingham?’ akiti lhonin, akinopto lhon tan hai. Hangsai in Galngam koma “Kajol, ahiloule nangin hintho masan” atileh Galngam jong anomin ahi. Galngam in jong hangsai chu Nachang leilai khat’a apuiyin, “Nangma hikoma umin lang, neiven lang, amavang nakichat’a ahileh Chal’eh lhang khat a neihin septan” atipeh in ahi., Chal’eh lhangkhat apen ahi. Hichun Galngam chu akimin lah in Nachanghon chu tan lemlumin alha jengin ahileh Hangsai chu ahungkichan, “ajoleh eisat khante atin” chal’eh lhang chun ajolpa agahse leh Galngam jong anun tho chu ahaitan ahi. Chutima chun Galngam in jong Hangsai koma, “Kajol, tun nangin napu nun napa nun hintho tan atipeh in ahi. Hangsai injong Galngam chu Chal’eh lhang khat apen, “Neikichat le neihin septan” atipeh in ahi. Chutah chun hangsai in atin aha, amei ahinje doh in, akitumin, akikhovel jengle Galngam chu thing-on chunga khat a panga avet ahin, aman jong dap ahinsa akithin thin’a ahile chal’eh achoi chu akilelhah sah tan ahi. hangsai in “Jol, nakichat hitam?’ ahin tin ahaitan ahi.
Chomkhat jouvin Galngam le hangsai chu sa amaha beija man dingin akitep kitlhon tan ahi. Hichun gamlah’a ache lhonin Galngam in, “Jol, ahilou ngaple nangin bol masan” atin, Galngam in sa chu ahinhoijin Hangsai chu anapangin, atin le aha anathon anathat in, amahaho chu Leingan’a anahuh in ahi. Galngam ahungphat in Leingan chu achul lhan, “Hiche hila amaha” atin ahile Hangsai alunghang thim tan ajolpa chu ahin ngih tan ahi. Chujouvin Galngam chu ana pang in Hangsai in sa chu ahin hoiyin ahile Galngam in aThalpin anakap lih in, amaha chu Meija ahal in abeh le hangsai’in amaha chu amutapon, alung phamo thimlheh tan ahi.
Galngam in Hangsai jah’a, “Kajol, tunla sa tamtah ikap tan Mei la aumpon ipia igo ding hitam?” tin alungdong lheh tan ahi. Lungdong tah a akhoda le le lhonle Kolmong langa Ahsi pheleh leh khat agahmu lhonin “Hiche khula mei” atilhonin ahi. Hangsai in Galngam koma, “Jol, ken mei galange” atin achomin, “Molkhat kalkhat Molni kalni” tin achop achop jeng vangin aphajou deh tapon akhon khon nan achol behseh jeng tan ajolpa umna lama chun ahung kile kit tan ahi. Chuphat chun Galngam in, “Jol ahilou ngap le ken galange” atin agalhai jap in Mol-hap’a chun Meituh aladoh in Mei ason meisel’in ahin de’n ahungtan ahi. Galngam Mei la’a achepet’a chuHangsai in guhthim’a agavet lhih ahi. Hichun Hangsai in , “Jol nangin ba nakhut tin nagot to toa Mei naso ahibouve” atin ahile Galngam in, “Jol nangin jong got to temin” atipeh in ahi. Hiti chun hangsai in atin le atin agot to to jeng vangin Mei la asoh dehpon, ajolpa Galngam thilbol chu adatmo lheh tan ahi. Chujouvin asapoh ding chu Galngam alungdong kit tan ahile hangsai in “Jol ipi nalungdon pi ham, Pheiphit khat hinsat tan.” atipeh in, Galngam in jong Pheiphit chu agasat in ajolpa Hangsai chu apetan ahi. Hangsai in thu asam asam in Pheiphit neocha sunga chun sajouse chu akhum gamtan ahi. Galngam in, “Jol, sa chu a umin, thing hoiya kila’a kihon ding hitam?” atikit le Hangsai in Tenggol khat agasat in ajolpa koma, “Jol, kho naphah teng kho nupi ho koukhomin lang esah tan atin ahi .Galngam in jong, “Jol, ahile sa aumtan, thing jong aumtan, twi hoiya kila’a kihon ding hitam?” atikit in ahile hangsai in Galngam Twi’um neocha chu alan akomlhona Vadung khat’a twi jouse chu akhum gamlhon tan ahi.
Hichun Hangsai’in Galngam koma, “Jol, tunvang in lama chenlang sa tuitah in hon’unlang ana netaovin” atin asoltan ahi. Galngam inlama achen lampia akiseplhu in athilpoh ho jouse chu abolhan gamtan ahi. Hichun Galngam in Doi ahet hoa chu akhum le akeh khat bou akhumdoh jouvin ahi. Chuphat chun Galngam alhai kit in Hangsai koma, “Jol, kasapoh jouse lampia kakibohlhah gamtai, neihung khumpeh kit in” agatin ahile Hangsai achen athilpoh abohlhah jouse chu agakhum peh kit tan ahi. Chutah chun Galngamin Hangsai Doi thu jouse chu abonin ahesoh hel tan ahi. Galngam jong ahungin in ahunglhun phat in khomi ho akhomin “insunga Pheh phaovin, sa kahin poi” atile khominho chu alungdong lheh jengun ahi. Aseibangin khomi hon insunga Pheh apha jou phat un Galngam in pheiphit’a asapoh ho chu abuhlhah le Pheh chungchu adim jeng tan ahi. Kho nupiho koma chun “kei Tenggol hi eh un” atikit in amahon jong Tienggol chu a-euva ahile Thing honkhat adimset jengin ahi. Khomiho chu alungdong lheh kit taovin, sa um’a, thingjong umkit ta’a ahile twi hoiya kila kihon ding hitam” atikit ule Galngam in jong a Twi-um aladoh in akhosunga Bel jouse atwipoh chu asunsah le adimsoh hel jengin ahi. Chuphat chun khomiho chun sa chu tuitah in ahon un anetovin ahi.
Nikhat Galngam le hangsai gamlah’a avale le lhon na’a Galngam in agolpa ehthahna’a Khi (Khichong Khival) chu amudoh tan, aman jong adei behseh in alo alo jenga ahileh Hangsai in amudoh in, “Jol, hiche hochu nadei ahile kakhouva hungtan, napoh khopset’a pohsah nange” atin ahi. Hangsai in Galngam koma, “jol, kakhouva nahung teng khomol’a Mei hintih khutei teijo” atipeh tan ahi. Nikhat Galngam jong ajolpa Hangsaite khoa din ache tan ahi. Galngam in alunggel’a “Kajolpa hin ibol’a kakhouva nahung teng khomol’a Mei hintih khun eiti ahidem” tin guhthimin achen aga velhi tan ahile khomiho chun inchung anakhu-uvin, atolanga uva ameiyu asaoput put jengin, kholaiya chapang kichem ho chun nangpa Mei sanga keipa Mei saova, nangnu Mei sanga Keinu Mei saova” atiuvin akikap sao sao jengun ahi. Chuphat chun Galngam jong akile kit in khomol’a chun Mei agatih khuntan ahi. Chutah chun hangsai in khomiho jah a chun “Mei tim’un, mei tim’un, jol ahunge” tia agajsap le khomiho chun ameiju atimgam taovin ahi. Galngam in lama cheding atiphat in Hangsai in, “hichea Khiphunga Khi ho khu louvin lang amavang alailunga alenpa vangkhu nalo thei loubeh ding ahi” atipeh in ahi. Galngam in Khi chu alou alouvin alailunga alenpa chunga chun a Thalpi agah khaiyin, ahungkum phat in a Thalpi loilhah le alaiya alenpa jong chu ahungpul lha tan ahi. Hichun Hangsai alunghang thimin ahile Galngam in. “Jol, kei kahipoi, ka Thalpi pou ahibouve” atile Hangsai acham louvin athip tan ahi. Galngam in che ding atiphat in Hangsai in, “Jol, lampia kingapa hih hel’in, nalhun teng Huithei hi hinhong tan” atin asol tan ahi.
Galngam khopam lam ageijin a-ehthah nauva Khi chu pamai asah behseh in alo lo jenga ahile Huithei apoh chu akiboh lhah tan ahi. Hui ahung nunphat chun Hangsai in kajolpa hi tukah seh in in lhung ponte lampia akiboh lhah ngei hinte atin, aman jong adeljenga ahile khopama ana um nalaijin ahi. Khomi hon Galngam chu nehdin adel taovin ahi. Galngam in jong adel’u ahetphat in akicha behseh in ajam jam jenga ahile Kol khat’a akisudong tan ahi. Hangsai jin adelpha masapen in aman jong gangtah in akoma Saku ko khat a chun alutsah loiyin ahile hiche jou chun khomi ho chu gangtah in ahunglhung pai jengun, khomi ho chun “hiche kohom’a hin alut’e” atiuvin laiding atitauvin ahi. chuphat chun Hangsaijin khomi ho chu inlanga khao ladin asolin, aman Saku ko chu angah tan ahi. Khomiho khosunga khao ladia achephat u chun Hangsai in ajolpa Galngam koma, “Khaova ahin hol tengule khao chu anajel jel jengin” atipeh in ahi. Khaola ho chu gangtah in ahunglhun pai tauvin, alhun lhun un Leikohom chu ahol tauvin ahi. Hichun Hangsai in ahilbang bang chun Galngam in khao chu anajel jel jenga ahile khao chun atohjou tapon aholchai taovin ahi. Hichun Hangsai jin khomiho koma chun, “Kohom ho athuh behseh jengin laidoh jou pouhite” atile amaho jong anom’un inlama akile taovin ahi. Khomiho chun “Mulbeisa atui set set to akichangjou lou ahitai”, atiuvin lungna tah in inlama akile taovin ahi. Hiti chun Galngam chu ajolpa hangsai jeh in asohcha tan ahi. Hiche jouva kon chun Galngamin hangsai Doi het sanga sangjon Doi ahetan ahi.
Nikhat Galngam apatoh louva ache lhonin ahunglam lhonin Galngam ana chemasan lampia Thinglong hoikei khat ana um’in ahile apa ahung phat in’in, “He kadi chane, hiche thinglong chachu” atin ahin kiput’in ahung le in alhun phat’in Galngam’in “Hepa, phatante nei ngatan” ahinti le apa jong alunghang behseh in “He kateiyo, nang chapagap hiba nahi hivehta’o” atin aselhah tho tan ahi. Hiti chun Galngam apatoh phatseh in Doithem jo akive jing lhon tan ahi. Nikhatma apa toh louva ache kit lhonin ahile nilhah lang vaiche phat in Galngam chu ahung masa kit in lampia chun Songtat hoitah khat in ana um kit in ahile apa ahungphat in “He kadi chane” atin ahinkipoh kit tan ahi. In alhun phat in Galngam in “Hepa, khopjah tan nate neingatan” atileh apa jong alunghang val’in tolse nan anei kit tan ahi. Hiti chun, nikhatma Galngam apato louva ache kit lhonin ahile vaiche phat in apa chu anache masan lampia Thingtoi hoikeiya ana umin ahile Galngam in amutan chu in “Hepa, tot tet tut hih o ajole gollhang eltol ho khat in satkhan nate” atile apa chu ajachat lot lot in athin ahi. Nikhatma Lou achelhon na’a ahungding kon’un apa anache masa kit in lampia Biphuh hoitah khat in ana kitungin ahile Galngam ahung phat in “Hepa tot tettut ji hih o ajole mi vahle khattouvin halkhan nate” atile apa chu achapa masanga chun ajahcha lheh jeng in ahi.
Hiti chun Galngam le apa akiduha bolto lhon le apan ajolou phat in alung ahangin “Chutia Doithem mong nahi le Doikungpu koma ka Siel lahdoh lelkhu ga kilah tang” atipeh tan ahi. Hiche thu ajahphat chun nikhat Galngam jong Doikungpu koma apa Siel lahdoh lel ladoh din achetan ahi. Doikungpu in alhun phat in a’eh onga alut in, Munthehlung achon heijin, Uichalpa anodoh in, Uichalpa lupna’a chun agatouvin ahi. Ajehchu, mundang jouse chu Doi dimset’a ahitan chuotna ding jong onglou hel ahi. Nilhah lamin Doikungpu ahungtan, “Itinahunglut ham?” atin adatmo lheh jengtan ahi. Doikungpun, “Ahiloule tupa nahunga ahile Bu kihon hite” atin, Tapkong;’a chun Chaang atun, Doikungpu chun achangtu chu jankah in aminsah in ahileh Galngam’in jong meihol hochu Gitcha asosah in Chang jouse chu anehgam sahtan ahi. Doikungpun Gitcha nehmo hochu a’atkhom in, asu in, Galngma chu ahonpeh tan ahi. An anehding lhon phat in Galngam chu Kemcha chunga agapoh doh in Doikungpu jah’a chun “Doikungpu, nasuhtumho akivoto gam taove” ahintin ahile Doikungpun, “Amaho chu kivoto ngai hiuva chu” ahintin ahi. Chukit in Galngam in “Doikungpu, Kol le kol akitatto to jengin ahi” ahinti kit in ahile Doukungpun ahindon but in “Amaho chi angaina mong ahiuve” ahitin kit in ahi. Chujouvin Galngam in “Doikungpu, gal lama Loubuh in Patchon akibu in alengdot dot’e” ahinti le Doikungpu chun “Hekate, hichu kamukhah lou chu’o” atin atahsang in apotdoh in ahile hiche kahcha khat chun Galngam gangtah in insunga alut’in Bukong ama anglam chu Doikungpu anglam ana ngatsah in ahi. Bu ahin nehlhon phat in Galngam chu imacha ati tapon ahi.
Jingkah ahunghi phat in Doikungpun Galngam koma “Tupa ahiloule keiman Sel ho chu hinhoi ingting, nangman Selkot’a ana pangin lang anaman’in” atipeh in. Doikungpu chu Siel hong sunga alut in Siel ho chu ahinhoi tan ahi. Sel athao thao, a uhchit chet hochu analhaso thu thu in, hitia chu alha alha jengle Doikungpu alung ahang jah jengtan, “Siel jouse kihin hoidoh soh ta’a ibol’a khatbeh nanamat lou ham?” atin ahi. Galngmain jong “Hepu, imathu aumpoi hichea khun avom lit let, agong chit chet khat aum nalaijin hiche khu hinhoi doh tan” atipeh le Doikungpun jong ahin hoitan ahi. Doikungpun ahinhoi phat chun ana kimat tan ahi. Apongthut thut, athao tah tah ho chu alhem ahin, agong keng kungpa chu sieltah pa chu ahi.
Galngam inlanga acheding phat chun Doikungpu alung ahang behseh in ahin samsetan ahi. Doikungpun, “Vo Galngam! namitcho henlang, najang kili khengbeh henlang, nasiel kaina khao to nakhut kikabeh hen” ahinti le Galngam jong Doikungpu seibang chun a umtan ahi. Hichun Galngma in jong “Vo Doikungpu nangma jong namit cho henlang, najang kili khiengbet henlang, natouna songto nato kikabeh hen” atile Doikungpu jong Galngma sei bang chun a umkit tan ahi. Hichun Galngam in “Kei kamitcho jongle Ka Siel in eikai kaijin tin kappa kom kalhun teng kapan eisut tante” atile Doikung jong akicha tan hichun “Vo Galngam namit jong choda henlang, najang jong kilitda henlang, nakhut le Sielkhao jong kimatda hen” ahintin ahile aseibang chun a umkit tan ahi. Hichun Galngam in jong “Vo Doijungpu! namit choda henlang, najang jong kilitda henlang, amavang nakipatdoh teng natophe semkhat anadalha tan” ahintin ahile aseibang chun a’umkit tan ahi. Hichun Galngma in Doikungpu chu ahinjou vin, a Siel ahin kikaijin inlama ahung tan ahi.
Hitia Doikungpu ahinjoa ahung doh phat chun Galngam chu apan akipapi lheh jengin, tunvang napasal mong mongtai, gamsunga nadei deija gamleng thei nahi tai atipeh in ahi. Hibang chun nikhat Galngam jong gamlengin achen
ahileh Twikang le Twivai kikah a hin Ngalengthei kiti khat chu ahungleng in ahile aman jong adatmo lheh jengin ahi. Nivei lang chutia Nga lentah hung leng amuphat chun’a kapding ahin ngaito tan ahi. Hiti chun Go juhni khat chu Galngam jong a Thalpi ahin kipoh’in Muolkot khat a hin apangin Ngaleng chu achangtan ahi. Nilhah lang thim khojin kon chet hin Nga chu Twikang’a kon khun ahungleng doh in Twivai ahin jonin hichun amanjong a Thalpi kideulamteh in aluoijin akap jengle alip khat akaplhan, hichu ahinki poh in khomi ho avetsah le Changsepna Godal tebep ahi atiuve. Twikang kiti chu tua Loktak khu ahin Twivai vang kikhel nailou, Twivai tia jong kihe nalai ahi.
Doikungpu ahinjo thei phat in Galngam jong ama le ama ahung kisong tan, nikhat hi ama jong Suvaikenu koma ache tan ahi. Suvaikenu hi mi’a atunglanga keh ahin, amachu asu availama keh anahije. Amanu jong hi doithem ma hikit ahi. Galngam jong niseh a Suvaikenu koma ache che phat chun ahin deicha tan ahinhel tan chule dei jong akisei lhon tan ahi. Nikhat khomi hon Nga matding ahinsom taovin ahile Galngma jong cheding akigo tan ahi. Suvaikenu chun Galngam koma “Ngaman’a nache le misei sei hinsei hih beh in” atin athikham tan ahi. Khomiho chun “Asu Suvaike, anoi noisielki” tia aseiji tengu le Nga tampi pi akimat mat jeng taovin ahi. Galngam inla khatjong aman tahih beh in akhon khon nan aman jong “Asu Suvaike, anoi noisielki” atin ahile Nga aman man jengtan ahi. Hitia asei chu Suvaike nun ahetphat in alung ahang tan ahi. Suvaike nu chun ajingin Galngam akouvin kideithu pou aseipeh in hichun aphei akikhapsah in alhim ihmu tan ahi. Chomkhat jouvin Suvaike nu chun Galngam ihmu chu asukhangin, “Namanga ipi namum?” ati leh Galngam in “Ka mangin meijin eihin tom’e” atile amanun “Mangpha athot in a imut sah ki tan ahi. Galngam chu a ihmut lhuh phat in Suvaike nu chun ajet aveija Dop (Lopi) akhaijin, songpi akisosah in ahi. Phat chomkhat jouvin Galngam a ihmu ahungkhang in ahile Songpi kikah a ana umtan ahi. Galngam jong alungdong lheh tan, akhut tin kah ho’a Doihal umho chun athakhop in achup chup leh Buchun tebep khat akichup vang in, hinla hitebep’a chun ahungdoh thei tapon ahi. Suvaikenu chun Galngam lungset beh akisan niseh le Butui tui, Me tui tui ahon in anehsah sah jeng le Galngam chu ahungthao cheh cheh in Songpi kah’a chun ateh cheh cheh jengtan ahi.
Nikhat chu Galngam in mi avahle amun mipa koma chun ajinu thu agahthot in “kajinun ka Doi’um le ka Kao’um eihin thot hen” agah tin ahile ajinun thu ajah jah in Galngam Doi-um le Kao-um chu apon acheleh lampia Suvakenu to akitoh in, Suvaikenun, “Nangma hoija cheding nahim?” atile “Galngam doi-um le Kao-um thah a cheding kahi” atile Suvaike nun, “Kanu kanu, Galngam sot’a thita’a nang tua nahung bep” atipeh in ahile Galngam jinu chu alung anabeh seh in inlama akile kit in lampia Vadung khat a chun Galngam Doi-um le Kao-um chu Twi alhohsah tan ahi. Twi chun Doi-umle Kao –um chu alhoh suh suh in, hiche Doi –um le Kao-um chu Vadung lhungin La asasuh peh in “Kahunge kahunge, Galngam Doi-um kahunge” atisuh peh in ahile Vato langa Ngaman ho chu akichauvin, adongman ‘un alah uva mitchopa chu avohkeh sah ule amit ahunghah doh in Doi jong athem del jengtan ahi. chujouvin Kao-um chu amukit in haosapu avohkeh sah ule haosapu chu Kao akisoh in akhomi ho jouse akinehgam tan ahi. Hiche Vadung Galngam Doi-um le kao –um lhoh chu tua Sakang gamsunga Vadung khu ahi tin akiseije. Masang kahung jep chun hiche Sakang gamsunga khun Doi ana hat in, Sakang Doi anakitin, hichu Galngam Doi chu ahi jong akiti.
Jonlhing le Nanglhun Thusim
Masang laijin Khongson kiti kho khat ana umin ahi. Hiche kho a chun mivaichatah khat ana umin, amapan chapa khat aneijin Nanglhun akiti. Chule hiche kho ma ma chun mihaosa tah amin Khupkhovaipheionkamjalaithang kiti khat ana umin achanu chu Jonlhing ahi. Jonlhing kiti hi aneova patna hung ching peh, thu khatvei ajah chu sumil louhel ahi. Achih nale ahatna ahoina alabol themna, anunnemna, lhaang le muoltin’a akithangin ahi.
Nanglhun jongchu ahatna, asakap, alabol akhutthemna, ahoina jouse muntin gamtina’ah ana kithangin ahi. Khosung khat ahijeh un anilhon’ah lompi lah’a analhakhom ji lhone. Amani hin kamchenga aseidoh ngam lhon louvang in alunggel lhon in akideito gel lhon ahileh khat in khat ahinvet teng le amai aheidoh pai in hiti chun akive ngam josang a umlhon pon, ken nang kadeije tia seidoh josang umlouvin hinkho anamang lhon tan ahi. Hiche golcha kidei dan chu ana hi in ahahsat na jong ana umthouve. Hinlah Chomkhat jouvin amani chu akijol pan lhon tai. Amonga jong amani chu hindan kihe themsa le alungthima kideisa ahilhon jeh chun ahung kijol to lhon chun ahung kingai pai lhontan ahi. Hiti chun nikhat hi Nanglhun’in Jonlhing kom’ah kahinsong joupoi atileh Jonlhing injong hitin adonbut in, “Numei hi pasal chunga kingai joh akihin, nangjoh kasonlel nahi. Kenvang nangin thi hite nati tina a thingam’a um kahitai” anati. Chuphat in Nanglhun in, “Vanle Lei manghen lang hijongle keile nang thinan eikhen masangse’a kalha louding nahi” tin akitep tai. Hiche pettah chun mikhat ahungin ahileh Nanglhun kotcha lama achom lha tan ahi. Jonlhing a’inko ten ahet’a ahileh moltum le kase aneh a adoujou lou ding jeh a mi ahetsah nom lhon lou ahi.
Nikhat Jonlhing lom’a kon dinga ache le agolpa ahunglou lai ahetna dinga theo kise tona ana umlou jeh chun agolpa nga nan adingle len ahile sihmi khat alholih tan ahi. Sihmi dang ahing nalai ho chun athi chu akosungah ajonglut taovin ahile amanun hitin la abol’e.
“Sihmi ten bon thi ki itna,
Changlong noi doulhan’a Kijonglut theija” ati. Hiche la aboljouvin Nanglhun jong ahungtan, loulam ajon taovin ahile lou alho nao vah Khonggo kiti sihmi loi khat in ganhing khat ahinjong taovin ahi. Amanun jong mihem ten sa le gal atha’a kipana han la asah bangin amaho jong hi kipah unte ti agel jeh chu hitin anabol in ahi:
Gama pisa nalai lo sih,
Khongbang khosah molla,
Han Jaila nasah thei nah em” Lasem them ahijeh chun thil khat amu chanin ngaito khat alungthim’ah ahung doh jing thei jin hiche toh kitoh chun ana lachoiji’n ahi.
Hiti chun Chaang ahung atphat tan, nikhat achang atna’ah Jonlhingin Nanglhun golong aponve kah a athimpoh chu achangkungin golong chu ahin gotlha tan ahile mijousen ahedoh tai. Jonlhingin changkung chu hitin anala choijin ahi.
“Golhun dumbel changkungin naloilhah,
Nangtoh kigol hoi chu ihime! ati.
Nikhat jong Jonlhing le Nanglhun mi jah louva kithim hou dinga ache lhon leh Kho sah Lhaanglama akihouna lhon mun’a chun Thing’on khat a umin, hiche thing’on chunga chun Thangkip khat a umin abang le asanin, abangleh a’engin, ajem chu achom chomin asohdoh jin Jonlhing in amani kihoulim nachu angailhih hinte tin la hitin abole:
“Gollungtoh toh damheochan thimthu lel tol,
Onthing chunga Palva jem Kipchan nei ngailhih eime” ati.
Nikhat Jonlhing le Nanglhun loma akon lhonlou nin Jonlhing hoile hoilou thun alom agol ho akinel nilhum taovin ahi. Loikhat in ama mihaocha ahijeh a anei angan achoija hoi hikhu atiuvin, loikhat in man anei angan choi jongleh ama ahoilou leh iti hoideh dingham ? Hiche thu chu, Tonneng, amani ailam’a pangnu chun Jonlhing kom’ah analhut tan ahi. Hijeh chun nikhat Jonlhing injong avon jouse asut lhan, alom ho lah’a achun ache lut in ahileh aval leolou jengin pahcha bangin ahoi cheh cheh jeng tan ahi. Chu in la hitin abol e.
“Thangkip in bon gonggoh jem ponbang thot’a,
Gol lhasetna Khamtang leChaokol tol’a koi tadinge.
Tol’a koi tadinge, Sahlhong gonggoh,
Somaijah gahei tadinge” atin ama le ama anakila choijin ahi.
Nikhat Tonneng le Jonlhing in Nanglhun Tuithei sat na chepi dingin aga temlhon lhon tan ahi. Nanglhun in ma Longkai khat kisa hen lang Jonlhing kipe le tin agel in anom tan ahi. Gosat dinga ache uleh lampi anal in Nanglhun akiseplhu den tan ahi. Jonlhing in abanin aman in ahinkai thouin hitin la abol’e.
“Thonggo juh’a setlei thao sohsil sel,
Gol’in sahlhong selden tang natime.
Gol’in sahlhong selden tange natime,
Sagolpa bang bonhot tange natime” atipeh e.
Jonlhing nule pan Tuithei thah chu amu lhonin phat in Nanglhun toh agasat hinte tin achanu sam se lhon tan ahi. Nikhat Jonlhing in Nanglhun dingin Sakhaopi khat akhonpet tah in Lelkop chapa Seikam le Nanglhun ahel in ahung gel lhonin ahi. Amanin jong Jonlhing jah’a ju nanei hih uvem eiho thum chep kham bep ding kati lhon bou ahi ati lhone. Chuphat in amanun jong kipah tah’in akisut lhan jubel neokhat agabuh tan, ju chu achep un nilhum in la asaovin akikhen jou tahih uvin ahi. Jonlhingin la hitin abol tan ahi.
Miphung lungtup gel
Lai hungleng Jailasah them,
Lheo twibang alonge.
Lheo twibang alonge,
Jo lam katindal sangin ngainome.
Kumkhat Juchate ahat jeh in Jonlhingin jong sum ijat aneivangun khosunga Chang chohding amujou tahih un ahi. Hijeh chun khotin khotang’a puhsuijin ache tan ahi. Achena jouse a chun Nanglhun sanga hoijo gollhang amijoupon ahi. Jonlhingin jong hiti hin la abolin ahi.
Vangkho tin cheng kachon tan,
Miphung lhanggol kalungtup munai lou.
Nikhat Nanglhun nule pan mi hibanga kidei lhona khatvei kilut phot hen tin abe tetoh kilhonin Jubel khat apouvin taona theichanin agatao un ahi. Jonlhing nule pan hitin ahinsei lhonin ahi. “Mihoi mipha hijat khoiko lut banga hunglut’a khatcha bon kipe lou ipi nakingapna lhona nahung kon lhon ham” atilhon tai. Chuphat in miho chun hitin adonbut un ahi. “Mihao mipha ijat umle ichan adeilou lechu iti hunama kipui thei ding ham” atiuvin ahi. Jonlhing pan jong aniel lel phat in akipel pelna dingin nadei mong monguva ahile Sielchal Kang thengsel khat hinkai unlang hung kipui taovin ati. Sielchal Kang hi aman adei mong jong ahipon, aneite Seikam te mihaote ahijeh a apehnom joh ahi. Chulai phat tah’a Nanglhun te dinga Sielkang khat hol’a choh ding chu inchen in jong tohlou ahijeh le, inchen gentheina chun loile pai lah a jumna le jachatna ato jing u phat anahi.
Jonlhing ahoibehseh jeh in ama le ama jong hoi akisan akichoi sangin la hitin akibolkhume.
Chunga Toni, nang sangin ka emjoi,
Malou son changpha sangin kadong joi.
Jonlhingin hitia nipi sangin kahoijoi tia la ahinbol phat in chubang mihoi pichu apumchangin aphah in vetngam san ahitapon ahi. Chu in Haosa Upa hon atiphah chu midangin kilahson inte ati jeh un khopam’a Buh asah peh un chu’a chun akoi taovin ahi. Hiche laitah chun kkhosung nungah gollhang hon Lomsiel akithaovin asun ajanin aneovin alam taovin ahi. Nanglhun le Jonlhing dingin vang, van le lei kikah’a kikhai abang lhon tan ahi. Nanglhun in junom sanom anehding chu dalhan Jonlhing toh agakika ka lhontan ahi. Jule Sa golnopna chu agelpha tapon, hitin agol ho ana lachoi tan ahi.
Vangkholaija thang nalam un kalomgol,
Keijin gol lengthei thang’ang gavil tadinge.
Gol lengthei thang’ang gavil tadinge.
Somai loitwi’ang gagom tadinge.
Somai loitwi’ang gagom tadinge.
Lonlhi pilchangbang gathe tadinge.
Chukitle Jonlhingma chu golle pai noplen khongin noija lhathei louva gamdainoija asun ajan’a lunghel thoh’a um ding chu agelpeh le Nanglhhun in hiti hin Jonlhing alachoi jin ahi.
Golpi laitol len nalou sanglam lenna,
Mangjing kainoi ngai genu namon nah eime.
Mangjing kainoi ngai genu namon nah eime.
Phaimit sing mo’n jansot in kho natoi
Jonlhingin agolpa la ahi ahetphat in hitin la abol kit e.
Jansot khoibang neito le,
Silponlhe nem gol lenga hungbang in.
Jonlhing labol chu Nanglhunin ajah doh phat in ponlhe khat agasil peh tan ahi.
Nikhat lom hon Nanglhun chu Jonlhing jenna aboi jingin khatvei cha jong alam khapoi. Lom juneh kichai ding hita tuni lhah beh in lam ute tin vapholge atuhcha’a atopeh un nungah hoipen tah toh alam khom sah un ahi. Chuleh agol hon angong in akoijun jan khovah in lamkol’ah akihou piu vin ahi. JIngkah in athouvah thei tapon, Jonlhing koma ache geitan ahile Jonlhingin imajouse ahe in kei eisuhmil ahitai tin alhahsen la hitin anabol’e.
Lai’um veikah gol’in deidang asaiye,
Phol leng getoh goldang sai nahim’e. Atileh Nanglhunin hitin analangle kit in ahi.
Deidang kasai lou jene,
Ngainu navang khaltwi kang bang kangah’e. atin ahi.
Phat ahungsot thimtan hinlah Jonlhing aphah natchu adamthei tahih in, amanu jong akigel gel leh Chunga Tonipi sangin kahoijoi tia alabol chu angoh in akisih in la hitin abol kit tan ahi.
Chunga Toni nangchunga che umlou,
Setlei chung chon keichunga che umlou, atiphat chun aphahnat chu ol olin ahungdam tan ahi. Nanglhun jong Jonlhing natlaija alunggim chu anatlo tan ahileh Jonlhing ahung damphat in nanglhun jenlen apangkit tan ahi. Jonlhing natlaija Nanglhun jong hoimacha a chedoh theilou bangin Nanglhun natphat sung jong chun Jonlhing jong hoimacha ache doh thei kit tapon ahi. Ajeh chu akilungset akingalut lhon jeh chun khat le khat kilhaset to ding chu anagel thei lhon lou ahi. Chu in Nanglhun jong ahungdam doh tan, chua pat chun Jonlhing manding Sielkang hol’in avai kon tan ahi.
Nanglhunin agolnu chu agolonga dum akibetsah jin hinlah achena ding thuho chu anasei dohpeh jipon ahi. Achele Khomol ageijin Muvanlai lhaving kika khat amudoh in ahileh amajong akigelin ima ahilou ding khat hinte tin ache nom hih beh in ahi. Ahung kinungle kit in Muvanlai lhaving kika chu a Lel to’ah akoijin ajingin ache tai. Hiti chun khotin khotang asu in, nikho le hapta chule Lha tampi khol gam’a athamin, abang nile thingchung pouva ageh in, adongma nu chu khoisat in ajou in hitin amaojin ahi.
Malgam tolthingsang lel la Jangva haming,
Vangla gol lunglhan eitongdon louva,
Vangla jingjin tolthing chunga,
Mu khojin lenmol valpa’n, tolthing jemdang kasun’e.
Tolthing jemdang sun hih o,
Lenmol Valpan jantin naobang kanouchim hih laiye. atin, ajanmanga agolnu toh akihouna lhon chu atah in ahin lachoitan ahi. Agolnu alungset val jeh chun hoilaija umjongle sumil deh louva agel jinga, thingchung akaldoh teng jongle amel beh kimu ding ham tin molle lhang tin agal doh jin hinla agolnu mel le lha amuji louteng, lunghel jailan a oi oiji tan ahi. Phat tin’a agel jing jeh chun janteng a ihmut jongle ajan mangin agolnu Jonlhing bou amujin, jingkah ahungkhah doh le apul dounan hinkho amang nilhum lhum jitan ahi.
Nanglhun Sielkang hol’a achedoh kah in Jonlhing nule pan aneite chapa Seikam nule pa kom’ah, “mou adeilhon leh kintah in hunglhon hen” tin thu anathot lhon tan ahi. Thu ajah jah lhonin Seikam nule pan jong atu abe ahin kipui lhonin Jonlhing chu agadong lhon tan ahi. Jonlhing nule pan Nanglhun hunglhun masanga akipuidoh loi diuvin akiphatsah taovin ahi.
Seikam nule pan in alhun lhonin atu abe le a inko ho akhom lhonin moupui dingin Siel, Sum le dah toh lhingset in akon taove. Moupui dingho Jonlhingte in’a alhun phat un amanun an le twi anetapon ahi. Nanglhun chu hunghen lang kijam manghen ti agel vangin Nanglhun lah ahung lhung hih laijin, Jonlhing umchan adatmo helphat un, mihon amanu chu achintho taovin ahi. Jonlhingin alunggel in kagolpan sahang gal hang thatna pasal minthang tah hija tunia hi iti lungmol hitam tin akigel in ahileh alhi anap apankai leutan ahi.
Kikhen dingla akihi atan, kimuto louva kikhen ding atileh adip alai adamin hitin la khat abol tan ahi.
Changbang khending lainemin,
Jangpi Sanou gol’o silung namol’e.
Nengju’aisa do lhanga letjongle,
Gol mel mulou kalhaolha lhaiponte, tin alachoi tan ahi.
Ajingin Jonlhing jong adasa san apum apeh in aman’un apui taove. Aimol lhanga Songdo Kem kiti mun aphah phat un akingapa taove. Jonlhing chu Kem toh kidomat Songpeh chunga chun atouvin achomlang beh ngan, koima maichang jong velouvin lhase tah in a umtan ahi. Hiche pet tah chun nanglhun jong Jonlhing mandinga agahol Sielchal Kang khat chu ahinkai jin Aimol Kemdo muna chun akisuto taovin ahi. Nanglhun jong paolou helin a Siel chu thingphung khat’ah ahen in, Jonlhing kom anai pheijin apheichung akikhaptan ahi. Ama lunggel chun ahungpaodoh le alunghang aumle kathi chanin pang tange ati ahitai. Ama dinga chu hin sanga thi adeijoh ahitai. Hinla Nanglhun masanga chun koima apao ngam a um tapon ahi. Jonlhingin atil’a “Kanu kappa thu jopponge” tia anaseisa ahin geldoh in agolpa kholche doh kah’a ajinei dinga ahung jeng chu akigel leh ajah acha behseh in hahjong ahah doh ngam tapon ahi. Nanglhunin Jonlhing pheichunga konin agah kihei tou leh, vailam laichang ahijeng vangin chunga chung CHOLLHA agahmun, hichun ana kitepna lhon ho ahin thah geldoh sahkit in, hiti hin la ahin bol tan ahi.
Chollha noiya dei somai ngui hiu heu,
Nachun thimthu jop maita’ng natim’e.
Nachun thimthu jol’a jopding’an jong,
Athu damdaiya kalel ma’n neibang’in.
Kitoh ing kitoh ing,
Aimol lhanga Jonlhing toh kitoh ing.
Aimol lhanga Jonlhing toh kakito,
Sahlhong kajaitha anemlo taime.
Aimol lhnaga Jonlhing toh kakito,
Hungin Sielcha Jonlhingto hunglieh in.
Changsiel kitheng nadoulhan’ah chong hen,
Anoiya’O gol Lhun samang jal-hen.
Lungdon man’a hangse tam kalo vang,
Ninu Vanchoi chi le van nahingin.
Gollhun samang ajalna Kusuong chung,
Hung kithouvin chengkoi laiya bol’in.
Lumsong chunga ngaivui sibang nam,
Ngai’in choi vabang nachulpi nah em!
Lumsongcha’n mel’a nathei nah em.
Pigocheng nampoh kah’a gol kiengnei nu,
Jinang lhahlou muol nakal jou naime. Hiti hin akila choi lhonin akila choi joulhon phat in min ahin kipui ahitah jeh chun Jonlhing pui hon chetaote atiuvin akipat doh uleh Jonlhing ache nom tapoi. Chuphat chun Jonlhing chu akai’an akai jun, ason’an ason un, ajol’an ajol un hiti chun nah nah in achedoh taovin ahi.
Amaho nungchun asiel chu moh donda thei ahilou jeh chun Nanglhunin akaijin alhongnoi juva agahenin Jonlhing chu ahin nungdel paitai. Seikamte kho junta lamkhung chun ahungin, muol khat a chun Jonlhing lhun nading kho kigah galmu nakhat ah thingchung’ah akaldoh in agah galvet leh Seikam te in alut konchet’u amuphat in adip alai adap’in, delpai talouvin akap pum pumchun thingchung a chun hiti hin la anabol in ahi.
Keingai banga neingai leh Tuoi genu,
Tuonglam napheiphung suot jong neminte.
Tuonglam napheiphung suot jong neminte,
Suntin nabanjal lhah jong nemin te.
Tuolthing chunga lhanggam gal selang dot dil,
Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ing.
Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ing.
Sihtwi leh changna bang kaneme.
Jonlhing chu agolpa umlou kah a ajinei chu akisih in alung mongthei tapon ahi. Hijeh chun pondum khat khong ingting kagolpa thot ingting, kapon chu keima khel in kagolpa nanglhun kom’ah umleh Vakhu thingchunga lungmong sel’a a um bang in keijong kalung mong tante tin pondum khat akhongin agolpa athot in la hitin abol’e.
Lhenem Dumpon vangla guol jinang thot,
Milmo guol Lhun kom alhung naime.
Milmo gol Lhun kom thuong alhun in,
Gam khova bang kingai muong mai tange.
Nanglhun adongma nu ajinei jou chun apa athikit tan ahile leiset chunga ahin nom tapon ahi. Imajouse agel in vangse akisa lheh in, agolnu pul adoulai tah a insunga apan adalhah toh ahileh ahing pudou nale athi puldouna chun hinkho amangmo hel tan ahi. Hitia lunghel’a a umlai tah chun agolnun ahinthot Pondum chu ahunglhun kit in, alunghel akibe cheh kittan ahi. Lunghel man in aman jong hiti hin la abol in ahi.
Kajo lhake sum nao’ang ka’oi kan,
Golngai thol thot Jangdumpon thuong lhunge.
Guol’in Jin’ang eilhahna jangdumpon,
Guollai nitnuom tangkho lappi nange.
Nitnuoam tangkho lappi nange,
Luonlhi buol’a kavei theihna nange.
Jonlhing chu Seikam te ina akum lhung tan, kho ahungkhal tan, nikhat thingpo’a ache leh hui ahung leng jinjen’in ahileh agolpa ahin geldoh tan, hiti hin ahungmao tan ahi.
Athing kapohna gamgilnuoi kakaang tha,
Muol hoipah kihei ta’e kanee.
Muolhoipah kiheita’e kaneme,
Khokhal phaithi alang guol ngaiye.
Kumlhung lhalhunga Seikam kom’a achen vangin Jonlhing chu alung mongthei mong mong pon, agolpa gelnan hinkho amangjing nalaijin ahi. Seikam injong seiding aheji pon Jonlhing umchan chu amohvet jitan ahi. Ajeh chu amani anakilungset lhon chu anahet sa ahi.
Alangkhat a Jonlhing jinei dohnung chun Nanglhun jong alung hel manin Jonlhing te innah agehjin, Seikamte’n Jonlhing man’a akhumu Dahbu chu achumjin lung nguichet in aumjin ahi. Ama gel’a chu Jonlhing chu ahung nungjam’a ahileh kikichenpi hen tia agel ahi. Hiche laitah chun Jonlhingpa chu ahungthi tan ahileh Nanglhun in hiti hin la anabol khumin ahi.
Guol kiengnei nu nanung shul hinlen lang,
Nachun lenthei kom’ah lai kalenge.
Nachun lenthei kom’ah lai kalenge,
Naman Tindal jantin patbang saiye.
Nanglhun chu anun ajah’ah, “Chenlang Keithul kiti kho a nungah mel hoija kithang Hoitinkim kiti khat a’umin, gakivet tan” tin asol tan ahi. Nanglhun jong achen agavet leh ahunglhun phat in anu’n “phanaimo” tia adohle “aphamai mainai” atipeh in ahileh anu’n agapui peh tan ahi. Hiti chun ahung kicheng lhon tan, nikho phabep achengkhom taovin hinlah leiset chunga Jonlhing hoija hoiding le adeiding a umlou jeh in nanglhun jong alungmong deh pon ahi.
Alangkhat a jong Jonlhing kum sottah cha neilouva a umphat in vangse akisa lheh in, chuleh adasa sa jinei ahijeh in geldoh louding tincheng agel dohjin, lamkom’a thingkeh mijousen asat’a ahin genthei toh kite kah in la ahinbol tan ahi.
Lunglha louva gienu’n kieng kaneileh,
Laigil’a vatam apienglou dinge.
Lamlhah thongthing nu’o alang nada,
Gienun phung namchom kachan kada loi.
Khonungin Jonlhingin cha ahin neiphat in kisulle leh naopui gomin anu koma ahungtai. Achanei masanga kisul leding chu Nanglhun akichat u ahi. Nanglhunin Jonlhing chu cha anei vangin adeimo deh pon ahi. Ama lunggel chun ajipa Seikam chu kithat henlang kichengpi leng ti atup ahitai. Mipi chun Ju achep un alamun akham cheh taove. Nanglhun jong achemjam lehpumin alamin, la hiti hin asai.
Maanei ahungjing jin’e Pu Seising,
Chunnu lungtup tangpa paiyinko,
Kanaamchem dul liu leu,
Lelkop chapa Seikam kaginna hi,
Lelkop chapa Seikam kaginna hi,
Sai’ang satlang Kanaamche chuon ponte.
Hitia Nanglhun in chemjam alap’a lasah puma’a alam lam chu Jonlhing in alasah pettah chun ajipa Seikam chu ahinsat lih jeng ding ham tin adip alai akidop tan ahi. Hijeh chun Jonlhingin gangtah in Nanglhun lunglhahna ding chun adingdoh in la ahisa tan ahi.
Angkoi jongleng angkuoi tiponge,
Gie nun Seikam angkoi tipuonge.
Vanchoi umtui’ang kaguol jong eileh,
Gie nun Seikam angkoi tipuonge.
Kadei phungte mailibang anagam hen,
Tangpa lungching nahin kumkho sot jo hen.
Jonlhingin la abol phat chun Nanglhunin Chemjam chu apaisungah akhumin, Jonlhing naochu ala’n hiti hin la bol kit in ahi.
Lentu changna keilah Tum’ang voitang,
Thinglel heisa’n guol napal nalaiye.
Chuti chun kumle lha ache chen, Nanglhunin cha anei masa pen chu pasal ahin, lou vat thei thinglham thei ahung hitan ahi. Nikhat achapa toh louvat in akon lhonin, achapa chun thinglham din thing chunga akal doh in, thing chunga chun la ahinsan ahung maotan ahi. Alasah chu ipi tina ham chuleh koila ahi helou hel ahi. Alasah chu hiche ahi.
Kei ngai banga neingaile toi gienu,
Tuonglam naphei phung suot jong nemin te.
Tuonglam naphei phung suot jong nemin te.
Suntin nabanjal lhah jong nem inte.
Tuolthing chunga lhanggam gal selang dot,
Dit Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ng.
Dit Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ng,
Sihtui leh changna bangin kenem’e.
Hitia chu achapa chun la asah a ahung maoleh apa’n hungkumin hungkumin kadip kalai anai, inlanga chetaite atin tol’a chun akipeh le le jengtan ahi. Chuphata chun achapa jong ahungkumin inlanga ache lhon tan ahi. In alhunglhon phat in anu’n achapa jah’ah ipi dinga tunia nahung vahlhon ham tia adohleh achapan kahepoi, kathing lhamna chunga la kasha leh phulou helou vin kapan hung kumin hungkumin kadip kalai anai chetate atin kahung lhon ahitai ati. Anun ipi la nasah ham atileh aman athinglham na’a asah la chu asei peh tan ahi. Hichun anun masang laiya adongma nu Jonlhing toh ala lhon hichu la alunghel a adip alai na hiding hichume atipeh tan ahi. Chuphat in anu chun apaochu Ju abuhpeh in phatah in achep sah in hiti hin alachoi tan ahi.
Kieng kineiya van toh ma kijopta,
Golngai lunglaiya nahunglah eime.
Hiti chun Jonlhing le Nanglhun khochuom chuoma achen lhon jeh chun jin le leng ahungle a umleh amaho chu dam naovem tin akidongto ji lhonin ahi. Atehchan gei lhonin akisumil lhon pon ahi. Nikhat Jonlhing chenna kho ho chu mini ahung lhone. Nanglhunin jong Jonlhing te insung damnaovem tia agah doh leh amanin adon but in ama chuba thi’a thijinkouva hung kahilhone ati. Chuphat in Nanglhun jong thijin koute ni chu Ju abuh peh in, Jonlhing natdan, athidan chuleh cha le nao ijat adalhah em? Ti thuho adongin alhi along long jengtan ahi. Jinkou teni chiedoh jou jouvin Nanglhun in jong aliel to’a ahetup’a akoi Muvanlai Vingkikaa chu aga ladoh in, adih’a hita hi” tia ama athileh kichen kile’ah ahitai! atin aliel todop’a Jonlhing in a Guo long abetpeh anunung penchu agala doh in, Kemchungah Puonbuh asuongin asunga chun alumin aguo long chu achep in akidei lai lhon’a ala lhon chu abula pat in aleh geiyin aban banin asa in Guolong chu ahaal kit jin achep kit jin, akit lhi vel hiu heo vin achim pelpul jiengin chuleh alasah baan chu asakit jin, hiti chun abol peh iin asah jou soh helphat in hiti hin laa abol kit in ahi.
Kumsot khomang kavop bon kahe loi,
Chung thimu ving lo’ang chulpi tange, atin, Muvanlai lhavingkika chu abotkeh tan ahi. Chu in Nanglhun jong atehna kah in along gimin abelap in alel suh cheh cheh in, damdoh thei talouvin athilo tan ahi.
Giltah a kilungset to gel lhon ahijeh chun tehnung geijin akimil thei lhon pon, cha le nao lu gol lhon tajong le Jonlhing nule pan achate ni kilungset na nahsah peh louva akoi jeh lhonin achanun athoh jou pon, ajineina insunga jong lungmong mon anacheng in ahi. Nule Pa thu palkeh ding koima ananop loulai khang ahin, nule pa jumso ding jong koiman ana gel thei lou ahi, hijeh chun lungthima thohjou lou lungset natna athusim khat ahijeh in tuni hin Khanglui Thusim khat in apang tan ahi. Hijeh chun hiche thusim lui hohi tua Khangthah eiho dia gou khat ahitai. Jonlhing le Nanglhun kidei thusim achom lam’a iseiju chu hiche hi ahi.
Khupting le Ngambom
Masanglaiyin Khupting kiti nungah khat le Ngambom kiti gollhang khat ana umin, amani chu koiphung koichang ahilhon ding tuchan geijin seichen thei ahinai poi. Hinlah Kukite lah’a phungkhai khat vang hitei dingin ginchat ahi. Amani chu ana kingai lhon in, athusim chu hiti ahi:
Khuptingte inchendan chu neile gouva bulhing le mi phatah te ana hiuve. Hijeh chu khosung vengsung le gamsunga mi tampin ja tah le ngailutna ana neijun ahi. Alangkhat a Ngambom te chu Doichoi le inchen kitup lou kaose banga mihon anathet u ahije. Hiti chun inchen louchen kibah louna ana umjongle Khupting nu le Ngambom nu chu anungah lai lhon a pat’a golcha kingaitah anahi lhon’e.
Hiche lai khang chun Galngam kiti pasal minthang tah khat jong ana umin, ama chun chapa khat le chanu ni ananeijin ahi. A upat hatlai tah in Galngamchu Suvaikenun doithun Suongko khat ah ana khumlih dentan ahi. Galngam chapa minchu Manglai anakitie. Manglai chun Buhpi te chanu khat Tonlhing kiti nu chu ana kichenpin ahi. Phat chomkhat jouvin Tonlhingin nao ahinvop tan ahi. Chulai phat chun Jailhing kiti nu Tonlhing golnun jong nao anavop laitah anahikit in ahi. Hitichun Lom anabol un, agolchalhon chun anabungkhom jilhonin ahi. Anungah lailhon a pat a khokhat a anachengkhom lhon ahin, golcha kingaitah ahina ban lhon’ah migenthei tahte insung gel gel’ah analut khakit lhon in ahi. Anaovop phat lhon jong ahung kibang kit in ahi. Hiti chun anungah lailhon’a akingai nalhon chu daideh louvin anaovop pum pum lhon chun anakilom ji lhon in ahileh nikhat chu amabun laitah lhonin a’oilhon phulou helouvin thakhat tah chun ahung na tan, i alo lhon’a ipi anehlhon vang chun aphathei tapon ahi. Athohlel behseh phat lhon chun akimoh jamlhah (kikolto) jeng lhonleh a’oi teni lhon ahung kisuhto khah phat chun amoh damhel jeng lhon tan ahileh kidang asalheh lhone. Hiti chun itih hijongleh a’oilhon ahung nat tih tih leh asuhto jengji lhon leh anadam pi peh ji lhonin ahileh amanin jong, “Eini ikingai banga hi inaoteni lhon jonghi kingai lhon hibouvinte, ahungpen lhon’a numei gel ham pasal gel ham ahung hileh kijolsah hitin, itiham a khat pasal ahia, khat numei ahung hikhah leh vang kichengsah jeng hite” ana kiti lhonin ahi.
NGAMBOM LE KHUPTING HUNGPEN
Phatchon khat jouvin Tonlhingin nao ahinnei tan pasal ahin, minluto kilato te ahijeh un apu min aputsah un Galngam Ngambom ahisah taove. Hichelai phat le lechun Tonlhing golnu Jailhingin jong nao ananei kit tan ahileh numei ahin amin Khupting asah taove. Ajite ni kitepna ho vangchu Ngambom pa le Khupting pan hetphah peh in ananei lhonpon ahi.
Hitichun Khuptingnu le Ngambom nu chu akilopngai lhon bangin mangsep in akilom kit lhonin, atohlhon ding phate’a akitoh thei lhon nadin achate nichu thakhat in alupsah lhonin anatoh lhon chu lungmongin akitoh lhon tan ahi. Athachollhon phat in, “Tou hitin, naoteni jong noi chepsah hite” akiti lhon in buhlang ahinjon lhon tan ahi. Naocha teni chu agahvet lhon le, pon thakhat in anakitho lhonin nomtah in ana ihmukhom lhonin ahileh anaovoplai lhon’a athusei lhon chu ahin geldoh lhonin, kiveto’n anuikhom lhon tan ahi.
Chu in ito bang mongem, “khat changchungah, khat changnoiya lupsah hitin, dalha kit tem hite”, akiti lhonin, avahva set lhonin alupsah kit lhon tan atohban lhon akitoh kit lhone. Phat chomkhat jouvin suntou phat ahunglhing tan, tou dingin Buhlanga ache lhonin achateni chu agavet lhonle munkhat ah analumkhom kit lhon tan ahi. Akihou lhonin, “Golnu ipithu hitam, angai anahikit jeng” akiti lhone. Ima aseilhonlou vang chun alunghtim lhon’ah “hite ni hi akicheng ding mong hilhon inte” tin agel cheh lhone. Hiti chun achateni chu avahva set lhon in amanin jong sun’an ane lhon tan ahi. Chujouvin mabung ding akigot lhonleh Khupting nun, “Golnu tua ito anabang mong lhon’em, ponloi ja achom chomin khaita hite,” ati lhonin loi chomcheh a akhai lhonin louma ajonkit lhon tan ahi. Nilhah vaiche phat ahitah jeh in Jailhing le Tonlhing injong natoh anga lhontan, Buhlanga achateni kom ahinjot lhonleh ponloi khat’ah analum khomkitleu lhon tan ahi. Chuphat in Ngambom nun, “Golnu, inaovop laiya ikitepna chu subulhit jeng hite na” atileh Khupting nun “Pathen phatsah sah himaijinte” tin ahindon but in anao lhon chu ahinkipoh lhonin inlam’ah ahung lhontai.
KHUPTING LE NGAMBOM KILUNGSET
Khupting le Ngambom jong nungah gollhang ahunghi lhon tan ahi. Aneolaija pat a hung kivop jing le hung kichemkhom jing ahilhon jeh chun nungah gollhang hinkho ahinman khom lhon toh ahileh ahung kilungset doh lhontan ahi. Amonga jong amani hi anu teni oisunga pat a kilungset sa anahi lhon tan ahi. Khatjong khat melmu louvin anom thei lhon tapon, akilungset nalhon chu ahungkhan sang phat in Ngambom in Khupting ana lungset valjeh in ana lachoije.
“Alen’nu la deinaang, aneo’nu la deinaang,
Amilainu Khupting kadeipen’e.
Hiche la hi Ngambomin Khupting alachoina masa pen ahi. Hiti chun Ngambom in Khupting chu nilhah seh in agavil jing tan ahi. Ajeh chu midangin helkhan te tia avenjing ahitai. Khupting ahelna lam in jankhat vaigei tah in Khupting te in’a pat in inlam’ah ahung kilen ahileh lampia chun Nelhao kiti pasal khat hi asopi pasal gup, ama pum’a mi 7 ahiuvin, lampia chu Gotha luong khat cheh ana akichoijun hichu amuut gin uleh api ate akilhanglhah jengin angei lheh jengin ahi. Atahpen pan agin pipenpa, aban’apan aban’a,hitia chu aban ban’a aneopen pan awgin te pen ana mut uchu Ngambomin ngei asalheh jengin, amaho koma chun ahin kithum tan ahi. Hinlah Nelhao te ucha chun ngambom thilthum chu apehnom pouvin, hinlah Ngambomin avegol soh keijin ahileh La ngailu leh lunghel theitah mi ahijeh chun Tumging khat semdoh ding dan alunga ahung umtan ahi. Ajing nikhon Ngambom jong akondoh in Teote Vadung kun langah Gotha agasat in long sagi (7) hoisel sel in ahinlan chuleh Umtah satkhat ahinhet naam in ako ahinvut homin ahi. Umgui muhlanga chun amutging nathei longkhat abutton, chule adang long sagi ho chu Umtah panga ko avu nahoa chun abut to in, hihochu Khoigip in athoibit in ahi. Hiche long sagi ho chu golni in ahingol doh tan, hichu Aw sagi podoh theidin ahinsem in, hiche ho chu khutjunga thunun theidin abi ahinsem doh kit tan ahi. Hiti a chu Ngambom hin hiche mutging thei ahisem chu nisagi ahunglut tan ahi. Nisagi nichun nahnah in ahin kisuto tan ahileh tumging khat chu ahung kisoh tan ahi. Hinlah ipi kiminsah le phading ham tin agel tan, Go kisem ging ahijeh in Gosem kiti tante atin Gosem asah tai. Chujouva pat chun Ngambomin achele avale na’ah a Gosem chu akipoh jin mihon jong ngei asathei lheh un, Ngambom nung nung ajuiji vin ahi. Khupting hel’a acheji phat jongleh hichu akipoh ji ahi.
Amani kidei kingai thu khosung le vengsungah japi het in a umtan ahi. Miho kihoulim na’a kon chun Khupting pan jong ahinhe tan ahi. Amani kichen ding vang chu Khupting pan aphatsah him him pon ahi. Hijeh chun khosungmi koimachan hitiuvin tia thusei ngam aumtapou vin ahi. Seiding tomo manin khosung nupi hon Khupting le Ngambom chu alachoijun ala chu:
“Khupting Ngambom,
Liengvai lousongin gamma soldo
Silponin neinome”
Hiche La hi asah pehji taovin ahileh Khuptingpa nachanga vang athol him himpoi. Ajehchu Ngambom tehi Doichoite, Doithemte chule adoithepnao kiletsahpite tah jong anahiuve. Hijeh chun, “Khuptingle Ngambom jonghi Doija akideisah u ahin, amani akidei mong jong ahipoi” tia Khupting pan ana ngaito khah ahi. Hiche keo chu hilouvin Ngambom pan ong, “Kachapa adeimou leh keiju ka-iu lou diham? Achanu u Khupting in bou athohlel hih ding ham, anakivet tah tao, Acha a’it le ka it ding, aphal leh kenjong kacha kaphal ding ahi. Achanu thi ding adeileh kachapa dingin phalda mai hen” tia Ngambom pa thusei jeh jong chu alung hanpia achanu Khupting chu Ngambom dinga anaphal lou ahi.
“Kahao kaphat jeh a Ngambom pa hin hitia eibollu ahi. Jingson janson neiloute koma kacha solponge, kel’a thiding bep in kenla kacha solpong ting minla acha solponte” tia Khupting pa hin angaito ahitai. Hitia thunoh baotam holeh apa teni kidinte jing avet leh ngambomin Khupting toh akichenlhon nading lampi amudoh theilou phat chun Khupting pul adoutan ahi. “Jingkah lamleh nilhum kal angah lellin, khojin teng khovah kal angahlel kit jin ahi. Hiti chun Ngambom chu alunggel’a chu sun nilhum kah in, ahilou le khovah kah chun Khupting pan alung ana heijintin angailut Khupting toh akichen ding eiphatsah peh tante” tihi ahi. Hijeh chun hiti hin La anasa jin ahi. Jinglam leh- “Achung toni lhumloi loijo, Tingo pa lungheina dinge” atin guhthim in alhi akitheh jitan ahi. Chuleh nisa ahunglhum’a muikho ahungjin tahle Khupting kom’a agache kitjin, Khupting panla alunggel anakhel deh jipon ahi. Chuteng sun’a Ngambom kinepna chu abeiji tan ahi. Chuteng Ngambomin la asakit jin alachu, “Tingo chunle Jo lunglhaina musam ponge, Tingo mangpha, Aalang dapan kumlhan kajon’e” tin akipatdoh jin a inlam’ah akile jitai, Khupting injong alupna akijot jin anule apa hetlou kah chun kinupbing deh deh in akapji tan ahi. Hiti chun Ngambom jong inlhung mo jenin aumjin alentol alhun teng insunga lutmo jenin vanlam aven, “Chunga Chungmang Pathen, Tingo Pa lung hinhei them tango” atijin ahi. Lhilong pumin insungah asunglhan alupna votjin jenin ajonji tan ahi. Lupna chunga chun achangin akihou limjin, “Taikho hungvah leh Tingo pan silung ana heitante” tun kinepna neipumin samang anajal ji tan ahi.
Khuptingpa lungtah jeh chun Ngambom lungsunga thilse ahungkon tan ahi. Hijeh chu Khupting lim khoigip in asemin, alahgao akouvin chaalbong sung khat;ah Khupting lhagao chu doijin akhum tan ahi. Hiche Khupting limleh Lha akhumna chaalbong chu twilha pangkhat’ah agatungin ahileh, Khupting akho asih in ahung dammo tai. Chu in Thempu ho athoisah le la adamthei mong mong tapon ahi, Hinlah Ngam chun Khupting koma ache ding teng leh Twilha panga agobong tun chu apon noiya akichoiji in, Khupting kom alhun teng guhthima asin chu ahondoh jileh Khupting chu adamji tan ahi. Khupting pa chu Khupting adam teng alung hang jin, Ngambom ahung teng nadam jin apotdoh teng nana kit jin nabol thu ahi tin aseijin ahi. Chuteng leh Khupting chu lhase tah in alhisoh jitan ahi. Amavang Ngambom hin Khupting toh kikicheng teileh tia angaito ahibouvin, tha ding vang agot ahipoi. Ngambom hin Khupting hi athoi tengle vang adam teijin ahi. Ajeh chu Khupting lha chu apohlutna alha pehji ahi.
Khupting hi Thempuhon i alo vangun aphachom tapon ahileh Khuptingpa lung akihei tan, “Khupting hi Ngambom toh kakichen sah loule thilo ding ahitan, chisang chun kichensah tange, chule kei dinga kitomlah teitei hi kacha Khupting thina ding bou hinte” tin phatecha lunglhai sel’a lhah ding adeitan ahi.
Khupting pan Ngambom le achanu Khupting kichensah ding angaito jantah in, chungthong go hajuh in ajutan, koimacha kholai vahdoh jong a um thei tapon ahi. Khupting pan “Ngambom ahungleh kalunggel seipeh ingting kipahtah in sol tange” tia angaito vangin go achuti juh phat chun Ngambom jong kholai vahdoh thei louvin a umtan ahi. Hiche janchun Ngambom in Khupting lim akhumna chaalbung chu twijin analhoh mangtan ahi. Jingkho avah vah in Ngambom athouvin Khuipting lim akhumna gobong chu agavetleh analhoh mangtan ahi. Chu in Ngambom chu lunghel lungdon pumin twidung asuhlhah vang in amujou tapon ahi. Lungdon manin vapanga atouvin Khupting vang thitei ding ahitai, tin alhilong pumin alachoi tan ahi.
lachu –
“Atwidung lhahtang,
Peo twidung lhahtang,
Tingo samang kavaimoi” atin akaptan, ahinla aphachom tapon ahi. Hiti chun Ngambomin Khupting lha akhumna gobong chu amu joulou phat in Khupting chu athi tan ahi. Athiphat in khomiten vuiding atiuvin ahileh, Khupting longchu lhankhuh’ah atehtan ahi. Hijehchun, “Ngambom gakou leuhen thol tante” atiuvin, Ngambom chu agakou taovin ahi. Ngambom vadunga konin akipatdoh in, Khupting long damsa behchu gamunge, tin Khuptingte inlam chu ahinjon tan ahi. Khupting chu amuphat in kap pum pumin,la asahkhumin alachu-
“Tingo chetan,
Khulsin sunga samang jalmaito,
Chunle Jo lunghei themlou jeh in” atileh Khupting chu lhan’a athol’in avui taovin ahi. Hiti chun mijouse jong inlam’ah akile taovin hinla Ngambom vang inlama jong akile nom tapon alhaset toh ajachat toh, jum akisan hinlah aphatchomna a um tapoi. Ngambom chu Khupting lhan chunga chun adingin,
“Lhase lou jeno ngai Tingo,
Nachun le Jo lunghei them mo’e.
Kangai Tingo toh chang’ang kikhen loe” tin alhan chunga pahcha aphut in, lhase tah in ainlam ajontan ahi. Ngambom umchan chu khosung miten avet uleh ave ngam tapouvin akapcheh tauve.
Khupting thinungin Khupting paten lou ahinvat taovin ahileh, Thingjabong lentah khat a umin, alhaamding koima akimu jou tapouvin ahi. Ngambom tilou koima adang alhamding jong a umpon ahi. Ngambom koma “Neilham peh in tidingla Khupting nu le pa akingapcha josang a um lhon pon, hijeh chun Khupting nun Ngambom kamu pou pou leh kacha Khupting kageldoh jengin, hijeh chun “Ngambom hi thidoh joleh lung olna kamubep ding ahi” tin Ngambom that ding chun Thingjabong noiyah Vompi hangtah khat apansah in, aleh a Khoithumpi apansah tan ahi. Khupting nu chun Ngambong henga, “Thing neilham peh in” gating tia acheleh,apattui pohcheng la akijel chai tan, seingam louvin ahung kile kit tan ahi. Ajingin Khupting pan naang lemdinga akiput in ache kit tan gasei ngamdeh louvin ahung kile kit tan ahi, Chuphat in Khupting naonu Selneng chu anu le apan, “Na U Ngambom gatem tan” tin asol lhon tan ahi, Selneng achen athu chu agasei leh Ngambom injong anop peh tan ahi. Ngambom chu Khupting nule pa toh louvah akon khom in thing lhaam dingin akon taovin ahi. Ngambom jong akingai to a akigel gel leh alung jong ahellin, alha jong asen olcha chan ache in Gosem’a lasah toh akop in, chu in la chu awchengin ahinsa doh tan ahi.
Ala chu –
“Tingo nanung teng,
Nachun le najon,
Joukho sangthing lhaamdin eidei laiye” ti La ahinsah doh phat in, Khupting nule pa jong akisih behseh lhonin akaplhon tai. Ngambomin athing lhaam ding chu agavet leh achunga Khoithum bel lentah khat akaijin Vompi hangtah khat kitum henhun a apan chu agamu tan ahi. Lungdong tah in aven hinlah olmo loutah danin a umin, chu in a Gosem ahin kilah doh in ahin mut in doila asah leh Khoithumpi kai chu akitol manghel taovin chuleh anoija Vompi kol jong ache mangtan ahi. Chu in Ngambom jong Thingjabong chunga akaldoh in la ahinsa tan ahi.
Alachu-
“Abullah Savom apange,
Alel’a Khoithumpi akaiye,
Kasai ngalou jene,
Onthinglel sang chunga,
Tingo dalang kasai nahi e” tin alhaam pan tan ahileh, Khupting nu le pa anoiya akap lhon tan ahi. Hichun louva abunkhompi hon Ngambom chu alachoi kit un, ala chu:
“Hinlai melma Pu Ngam, Thinung Konglo Konglo’e” atiuvin ahi. Hiche Ngambom thing lhaam chu aletdan le asan dan seithei lou ahi. Hinla Ngambom vang chun alhaam leh lasah akop in ahi. Malgam lama onpa alhaamin chu in Simgam lam onpa alhaamin, ahinlhaam soh tan ahi. Hiti chun alhamna lam lama nungah ho chutoh akisai saiji tan ahi. Alhaam chai helphat in akabom’ah atouvin hiche la hi ahinsa tan ahi. Ala chu:
“Malgam lama onthing kalhaamle’o,
Mala lanu toh kakisaiye,
Simgam lama onthing kalhaamle’o,
Sim lanu toh kakisaiye” tia asah leh alung ahung hellin Khupting akou tan ahi. Gosem amutnin hiche la hi ahinsa tan ahi.
Ala chu:
“Tingo nalhaolha mela mudin,
Thimu bang hung lengo” tin Gosem chu amutleh Khupting lhagao chu Muthi lim tobangin ahungleng in aGosem leh’ah lhajap hel hel in ahunge.
Ngambomin thing alhaamjou phat in ahung kumin, inlam ahinjon tan ahi, In ahunglhun phat in Khupting nun Ngambom jubel khat in availhunin, “Nei lachoi lhonin” atileh, Ngambomin “Khupting nule pa lachoina ding kahepoi” atin, “Ladei nahi lhonleh” atin, “Khupting Chempong taigeng taigenge; Khupting ahchan Sumphol’a kokoko ti’e” tilou adang nangni la ding a umpoi atipeh tan ahi. Chu in kipasal sah tah in akipat doh in inlam ajotleh leitol’a Khupting lhan’ah akap pa tan ahi. Chu in, “Tingo tong eidonlou; Iti aalang kada hitaimo”, atin a in’ah ache tai.
Ngambomin Khupting lhanna pahcha aphu chu ahungpah tan ahi. Hiche pahcha chu mundanga pahchaho sangin adanglam deh tan ahi. Lolhah ding le apul ding Ngambomin a itlheh tan ahi. Hijeh chun mi khat touvin loulha get inte ti aginmo jeh in achaang tan ahileh jan in Sangah khat ahungin pahcha chu ahung louvin ahi. Hichun Ngambomin, “Tingo mel’a kamu Sangah nangma iding lolhah goa nahim?´atin chu in “Koi hinsol hoiya kona hung nahim?” Tin Sangah chu adong tan ahileh, “Kapi Khutingin eihin sol ahi” atitan ahi. Hichun Ngambom. “Chutia napi Khupting hinsol nahileh keijong kahung ding ahitai” atileh Sangah chun “Hepu, nangma hungthei pon nate, kapi aumna chu nangma umna thei ahipoi, mithikho ahibouve” atipeh tan ahi.
Ngambom’in jong. “Chutia keima kahungthei lou dingleh nangma jong kalha louhel ding nahi” atikit tan ahi. Chuphatnin Sangah in, “Chutia hung teiding natileh kamei hin kituh inlang kanung hinjui tan” ati. Chu in Sangah chunlungthim abolin, “Meithah natuh ding ham meilui natuh ding ham?” tin Ngambom chu adongtan ahileh Ngambomin meithah kiti chu lhoujo teiding agingchan, “Meithah tuh inge” tin ameithah tuhding chun akigon, Sangah chu alha tan ahileh Sangah in, “Pu Ngam, Pu Ngam, kamei thah chu hintuh ta” atin atoko’ah a’eh amomdoh sah in, Ngambom chu atuhsah in achopdoh a alendoh jengleh Ngambomin Sangah eh chu akibotan in Sangah in adalha tai. Ajing’in Sangah chu ahungkit phat in Ngambomin aman kit leuvin, Sangah meilui chu atuhphat in amei tah tah ahitan, Khupting kom geijin Sangah chun alhohlut tan ahi.
Ngambom mithikho alhun lhunin mihingho insah bang bangin phatah’in in khat akisah in achengtan ahi. Hichun mithikho chu akikhom jiuvin gehjong agehkhom jiuvin ahi. Hinlah mihen le mihem khat kivop bangin akivop thei pouvin ahi. Janleh agehkhom un ahileh, mithi hochu alup tengu leh lhumlam angauvin, pondung akibuh’un lhumlam ngacheh in alumjiuvin ahi. Hijeh a chu eiho lhumlang ngat a lup hi tehse hon anajah da jiu ahi. Ngambom jong amaho umbang chun a umjin, janteng ahungkhah komleh ajet avei avet leh sagu keoseh toh ana lumkhom jitan ahi. Chuteng sagu hochu hoilang sagu ham tin bangsah banglhang senan aneijin ahileh “banglhang sena einei juleh kating kakong ahehchet chuh e” atijiuvin ahi. Chutengleh Ngambomin lungdong tah in angaito jitan, itileh amaho hitoh kibang thei ding ham tibou agelji tan ahi.
Nikhat hi Khupting le aloiho ngalhei ding asom taovin ahileh Ngambom jong Paipeh toning vangkhat akipoh in anungu ajui tai. Vadungla aphamo heljeng taovin, phat chomkhat jouvin maolah khat aphataovin ahileh Khupting le aloihon Maodo chu Nga ahisah un akipoh taove. Ngambom jong apaipeh toning vangchu huhbit nadin maodo Paipeh khat alouvin Paipehto chu ahuhtan ahi. Inlam’a hungding akigot phat un, “Ihinglen diu ham, ithi len diu ham?” tia aseiju leh Ngambomin, “Hinglen Chula kahe khatan, thilenu hite” ati phatnin aloiho Lhumlheng meide asoh un alenggam taove. Chu in Ngambom jong Maotenggol sao khat akisat in oltah in ahungin nah nah in a umnao agalhungin ahi. Atenggol chu inpam’ah angaijin agava lut leh Khuptingin, “Ima nahinpoh lou ham?” tia adohleh Ngambomin, “Imacha kahinpo poi” tin adonbut e. Hinlah Khupting in apaipeh sungchu avet leh Ngambom Paipehto huhna maodo chu amun, Nga themkhat ahinpo nai” atin Khuptingin Ngambom chu kipah tah in agopeh in anehsah leh Ngambomin adu lheh jengin ahi. Ngambomin ago ji leh Maodo chu akavam jitai. Ajingin Ngambom tenggol chu amudoh un, “Pu Ngamin Nga lentah ahinpoi, kihon u hite” atiuvin akihon taove.
Nikhat mithi kho’a umho chun changvai ding ahinsom kit taovin ahileh Ngambom chu chaangmun phalaitah khat ah apansah un ahi.Ngambomin jong Sa hungtei ding ham tin athalpi kaosan apang jingin ahileh imadangla ahungsoh doh aumpon, lungmul lentah khat ama umna langtah a ahunglhai chul chul jeng chu amun, lungmul chun akom ahinphah phat in athal muh in agah sulih in lamlhang langa athai lhatan ahi. Chu in changvai hon ahinphah phat un, “Pu Ngam, imacha hunglou ham? atiuleh Ngambomin, “Imancha ahungpoi” atileh amahon, “Iti chubanga kitum lenglung jeng nang umna dontah a hungsoh doh Vompi chu namulou ham?’ ati phat un Ngambomin, “Kamupoi, lungmul lentah khat vang kamun, kathalpi muh in kagah sunlih in lamlhangah kathai lhatai” atin ahi. Chuphat in aloihon agaveovin ahileh lungmul chu amudoh taovin amumasa penpan kholhang ahinsam in, “Hungun Pu Ngambomin ivompi seiju chu athat tai”, akitiuvin akikou khomun inlam’ah ngambom lungmul tha chu aloihon Vompi ahi tin akipoh taovin loupi tah in akhom taove.
Ngambomin, “Tingo ahileh keihi nangho toh thakhat’a iti ka umkhom thei ding ham?” tin adongtan ahi. Khuptingin, “Keiho bang banga umdingleh kivop thei ding nadeileh tun inlanga che kit inlang napute Vohcha tuhnga khat in gakilhalho inlang lhumlam ngan nathal in hunglum lechun chuteng phaten kivop thei taote”, tin aseipeh tan ahi. Hibang chun Ngambom a inlamah ahung kilen Khupting seibang chun apute chu akilhalho sah tan ahi. Chu in akipotjol sel in akemchunguva chun lhumlam ngan, athalngan, pondung akibuh in alupleh Khupting loihon vana konin Suongtum khat in adipko laitah asepeh uleh Ngambom athitan ahi. Hiche nia pat chun Khupting le Ngambom chu adeibang lhonin akivop thei lhon tan ahi.
“Akitepna subulhit lou chu ama dia manthahna ahi”
Lenchonghoi Thusim
Masanglaijin kho khat a hin ucha pasal sagi ana um’un, amaho unu khatbou ananeijun amin Lenchonghoi ahi. Lenchonghoi hi mimel hoi tah ahi jeh in muntin’ah amel hoi ana kithangin ahi. Chuleh amel hoi keuseh hilouvin, Ponkhong themtah jong anahi. Nikhat hi Lenchonghoi injong anaote pasal sagi ho chu Pomjem’a khonding Nineljem le Lhaneljem ladin Solam’a asol tan ahi. Phatchom khat jouvin ucha pasal sagi hohin Lhaneljem joh ahin lauvin ahung kile taove. Chujou phat chonkhat jouvin Nineljem ladin asol kit tan ahi.Ucha pasal sagiho Ninel lading agacheu chun nikhko phabep agacham taovin ahi. Hiche agacham sungu hin Khalvompu kiti pasal khat hin Lenchoihoite inlhanga Meitheinu khat chu ahung helji tan ahi.
Nikhat Meithainu hin Khalvompu koma “Ibol’a kei pentah neihel hel-ham? nahel noma ahile Insah’a Nimel Lhamel mukhalou ahoiya hoi Lenchonghoi khu gakihel tang em? atipeh tan ahi. Khalvompu jong meithainu thusei ajahdoh phat in akipat doh in Lenchonghoi te inlang ajon tan ahi. Hichu awpi depdup in “Lenchonghoi kot neihon’o” agate le amanun jong kot anahon peh tapon ahi. Chuphat in Khalvompu chu Meithaipi koma ahung kile kit in, “Natibang chun kagaseijin ahile kot eihon peh poi” agatin ahi. Meithainun jong “Ahilou le heldoh ding nati mong mong ahile jingkahseh le chenlang akotcha languva Junning ehning hokhu galeh le lechun na’aw hung kikhel inting chuteng tah chule “Ka’u ka’u Lenchonghoiyo Thihpi thosom kot neihon’in, Buchun sagi mechun sagi abeitai gati lechun anaote hisah in natin kotpi chu honpeh tan nate” atipeh in ahi. Meithainum aseipeh bang chun Khalvompun jingkahseh leh Lenchonghoi te kotcha langa ajun ningu a’eh ningu chu agaleh leh jengtan ahile a aw ahung kikhel tan ahi. Chutah chun Khalvompu achekit in kotbunl’a chun adingin “ka u ka u Lenchonghoiyo Thihpi thosom kot neihon’in Bichun sagi Mechun sagi abeitai” agatin ahile Lenchonghoi in jong anaote aw ahisah in kot chu agah hon’a ahile Khalvompu anahin, phulou helouvin Lenchonghoi chu akimat in alhoh mang tan ahi.
Chujou phat chomkhat jouvin ucha pasal sagiho bu le me ahung bei tan ahi. Hichun alah’uva alenpen paochu bule me ladin ahungin, “Ka-u ka-u Lenchonghoiyo Thihpi thosom kot neihon in, Buchun sagi mechun sagi abeitai” agate le kot chu akihong tapon, chutah chun a –upau chun inlhanga Meithainu agadoh le “Na-umlou kah un Khalvompu ahungin akilhoh mangtai” atipeh tan ahi. Chuphat chun amapa jong akihan lhon “Ka-u Lenchonghoi phu kalahjou dinga ahileh Thihpi kot thosom pal honging ting, Vapal kengsan’in leng nange” atin Thihpi thosom chu aphut le aphu hong jou tapon athidan tan ahi. A-upao ahung louhel phat chun aban’a pa inlama ahung kit in ahile aphujou deh pon, amajong chu athidan kit tan ahi. Chuti chun ucha pasal sagi ho chu ahung kilha lhauvin ahile aban banin athi tauvin ahi. Akhon khon nan aneopen pa bou a umtan ahi. Amajong ahungin kotbul’a chun akimin lah in “Ka u Lenchonghoi phu kalah jou dingle Thihpi thosom khot hi phut-hong ingting, Vapal kengsan in leng’ing kate” atin aphut jengle ahinphu hong tan ahi.
Chuphat chun aneopenpa chu Vapa Kengsan’in ahung leng tan ahi. Hichun alenle le leh agal lama chun Lomhon khat louva anabung amun, lomkon ho koma chun, “Kagal’a lomlhang konho, ka-u Lenchonghoi namuu veimo” tin Jailan a oitan ahileh amahon “Mu chu muna lom lom, hinla anu vangkho apa vangkho geitante” ahinti peh un ahi. Chujouvin alen kit’a ahile Gallangkhat lam’a Sieltho koiho atohkha kit in aman jong “Kagal’a kagal’a Sieltho kaiho ka-u Lenchonghoi namuu veimo” agahti kit leh amahon “Mu chu muna lom lom, hinla anu vangkho apa vangkho geitante” atipeh un ahi. Hiti chun alen le lekit le munkhat a hin Thingphung noija numei khat ponkhong khat amutan ahi. Hichun amnjong thingphunga chun agachun “Kanoija kanoija tapon khongnu, ka-u Lenchonghoi namu eimo” agahti le amanu chun, “He kateiyo, malaiya kanote aw abang nangem” atin, hichun amanjong, “Malaiya kanao te chu nahile hunglengin lang Katapon khon huilhi hi hungchip tan” atile amapa jong ahungleng in, a unu Lhiemchunga ahung touvin atpon twi chu achip tan ahi.
Chuphat in Lenchonghoi in Vapal kengsan chu mi asosah in akihoulim pitan ahi. Chujou chun anaopa chun a unu Lenchonghoi chu thil umchan ho jouse le asopi pasal migup ho thi thusim ho phatenchan aseipeh soh tan ahi. Phat chomkhat jouvin Khalvompu gamlenga che ahunglhung in Sakhi khat jong ahinpon ahi. Khalvompu ahunglhun lhunin, “Mi gim la namhul hul, sa gimla namhul hul” atin insung anah le le jenga ahileh Lenchonghoi alunghangin “Mi gaim anamle kei ki-uma, sagim anamle Sakhi kaht hinpoa ipi nasei seiham?” atipeh manpa chun “Eh kade” atin athiptan ahi. Chujouvin Lenchonghoi ijn Sakhisa chu asemin “keiman aminsa kaneh ding” atin asaphe hoilai lai chu ahon in, “Nang asel ne’ah aselin netan” atipeh in ahi. Lenchonghoi in sa ahonmin phat chun sa aphe hoilai lai chu alan “Hiche kapathenpaneh ding, hiche kapathennu nehding” atin jalchunga Phehjol sunga chun aeplutjin ahile Khalvompun jong, “hiche kakhaolhangpa nehding , hiche ka khaolhangnu nehding” atin aman jong Jal’a Pheh sunga chun agahsep lut in ahile, Phehjol sunga um Lenchong hoi naopa Nahlhong asepkha tan athi ahungsoh in ahule Lenchonghoi in “kasathi koi nasep bo’e” atia alunghan jah le Khalvompu chu akiphalam dan in aumin athipbeh tan ahi. Hiti chun anaopa anahuh doh tan ahi. Lenchonghoijin Gapiju asemin, nikhat Khalvompu kom’a “Khaiya ka Gapi ju semhi kibuh ta hite” atin ahile Khalvompu jong anomin akibuh lhon tan ahi. Gapiju akibuhni lhon chun Lenchonghoi in anaopa chu innoi langa a umsah in Lenchonghoi in achep ding she le Jubel to chu asuhom’in Khalvompun achep ding she le Jubelto chu ahuh jin ahi. Hitia chu Khalvompu achep chep jengle akhon nan akham valtan chuphat chun Lenchonghoite ucha chun Geplhanga satul agou-am lhonin Khalvompu tilto adesah lhon jongle amapan ahepha him him tapon ahi. Chutah chun Lenchonghoi in a Hitpi khat aman in Huongcha a akoiyin, “Khalvompun eikou seh leh hoiyo hichea ka ume tijing jengin” atipeh in chutobangma chun inlhanga a–eh athan “Khalvompun eikou tengle hoiyo hichea ka ume tijin” atin aseipeh in, anaopa chuto Meichi, Twichi chule Thingchi akilah lhonin ahungjam lhon tan ahi.
Ni sagi le h Jan sagi jouvin Khalvompu ajukham ahungkhang doh in “Vo Lenchonghoi!” agahti le Hongcha’a ahitpi chun “Hoijo! hichea ka-ume” ahintin, hinla avel vel’a achuti houjeng phat chun aman jong atahsan joumang tapon, athoudoh in agavet leh Hitpi anahin, aman jong alunghan manin aneh jenga ahileh adu lheh jeng tan ahi. Hichun “He kate ahitpi bon hibangse a atuiya, ama iti tuiding hitam” atin ahi. Chujouvin “Vo Lenchonghoi” tia agah koukit le Inlhanga a’eh chun “Hoiyo! hichea ka ume” ahinti kit in ahile KHalvompu jong alhaisuh in agaavet le Lenchonghoi eh chu anahin, ama jong alunghang behseh in a-eh chu anehjenga ahile adubehseh jengin kit tan ahi. Hichu “He kateijo, a-ehbon achuti tuileh ama itobang behseuvin atui tadem” atin, akigel gel leh anung kidel le phante atin, akipatdoh in adel tan ahi. Khalvompu chun, “Molkhat kalkhat, Molni kalni” atin adelpan tan ahi. Achuti daljenga ahile munkhat a hin adlpha tan ahi. chuphat chun Lenchonghoijin Ameichi aladoh in athe jenga ahile gamlah chu Mei ahungkisoh gam tan ahi. Hichun Khalvompun, “Meichi, Kei meichi” atin apaljenga ahile Meichu amitgam kit tan ahi. Chujouvin Lenchong hoijin Twichi aladoh in athe kit’a ahile gam jouse chu Twi ahung kisoh kit tan ahi. Chujou chun Khalvompun jong , “Twichi, Kei Twichi, eiho a itih’a kihe ngai ihi lou uham” tia apal jenga ahile Twi ahungkangin tolgo lai akidoh kit tan ahi. Chuphat in Lenchonghoi in Thingchi aladoh kit in, athe kit le Gam jouse chu Thing akisoh kit tah ahi. Khalvompun, asei ngaibangin “Thingchi keithingchi, eiho a’itih’a kihe ngaisa ihi lou uham” atikit le Thing jouse abeisoh kit tan ahi. Hijeh chun hiche laimuna chun Lenchonghoi te ucha chu aalpha tan ahi.
Hichun Lenchonghoi naopa chuto akidel lhon tan ahi. Khalvompu hi athi theilou ahin, Lenchonghoi naopa hi acholthei lou ahikit’e. Lenchonghoi naole Khalvompu chu achuti kidal jeng lhona ahile chung langa Pathennu le Pathnpan, Van’onghom’a konin ahinmu lhon tan, pathenpa chun pathennu kom’a chun, “Pathennu, ven, noiya teni khu, i-Uichalpa ikithopi ding ham, ole Manmashi pa ikithopi ding ha,?” tin adongtan ahi. Hichun Pathennu chun “I-Uichalpan Lhaanga amu Lhaangah anen, Daam’a amu daam’ah anen, Manmashi pa eima lim ban bang hiya, an anseh she jongle eihe jinga, i-Manmashi pajoh ikithopi hih ding ham” atitan ahi. Chuphat chun Pathenpan Manmashipa koma “Vo, Manmashipa! nakoma Aidel pheleh leh chug ah bantan tango” ahintin ahile Manmashipan la ahethei pon, Khalvompun “Nakom’a Aidel pheleh leh chu bantanin atichu nahe louham?” tin aseipeh in ahi. Hichun Manmashi pan jong akom’a Aidel chu agah sat tan’a ahile Khalvompu chu atha ahungbei tan, Lenchonghoi naopan ahin kijo theijin, athat tan ahi. Hiche nai kon chun Lenchonghoite ucha chu nomtah le lungmong tah in a-uum lhon tan ahi.
Phat chomkhat jouvin Lenchonghoi te ucha jong inlama ahung lhonin asopi Pasal gup ho loung beh kivui hen tia ahunglhon tan ahi. Ahin dalhahna lhon gamchu ahin jon-jon jeng lhon tan ahile ni sagi jouvin ahung lhung lhon tan ahi. Ahung lhun joulhon chun asopiho loungdamsa chu Songtum lentah tah anakisoh gam tan ahi. Lenchonghoi in ama ngailut jal a asopi pasal gup hon ahinkho achaanlou ahichu agel leh alungset beh seh jengin, hijeh chun Thingchi lah’a Hinthingdo khat agahol’in, Twichi lah’a Hintwitheng themkhat ahindomin, hichun Meiochi jong ahin choijin, anaopa koma chun “Boi, thinggo tampi gachomkhom inlang hiche songtum ho vel’a hin hinsevum set in” atile anaopan jong aseibang chun abol tan ahi. Hiche thingho chun Meijin ahinhal tan ahile songtum ho ahungpoh keh un, akahdunga konchun thisan ahung longdoh tan ahi. Hichun Hintwi achapkhum lhonin, Hinthingdo chun ajutle le lhonin ahile asopi te jouse chu ahung hing doh gam kit taovin ahi. Hichun akive touvin, akingong koijun akikasoh keijun ahi. Hiti chun Lenchonghoi te ucha jong nomtah in masanglai achen ngaibang un achengkhom kit taovin ahi.
KHOCHEN DOL LA KHOTHING’IN ANA KINIT HO:
Kumsung’a nikho kimang masa pen chu Semang Juneh ni ahi.Hiche ni hile khosunga Nupi jousen jubel adop khom’a Haosa semang pachong ho achep tholoi,adon tholoi uma ahi.Semang pan jukhon nom tah’a akidop ma koima don loijin tingam umlou,Hijeh’a chu paocham tuh’a kiseiji “Naki semang judop’e”kiti ji ahi.
1.Khojeh hi khovel la dammo veiset alen teng khopumpi ding’a natset dalna ding’a Haosan khosam pa khojeh kinit ahi ti’a kholhang asap sahji’a JE kichang ji ahi,Lentah’a akibol le nisagi,Aneojep ahile nithum kinit ji ahi,Hiche khojeh kibol ni’a kon na koima kholche umtalouding,chule pam mijong khosung’a lut talouding ahi,Khojeh hi akibol teng le khosung’a meijouse kithat ding,mihem tilouva gancha ho jengjong jong uhpoh louding,chule ajing teng le meithah chu Haosapu in na thempu pa khut na kon’a kilah cheh ding bou ahi.Aki boldan,THING,SAPHULIP,AITWI chule THINGTHU kisu hal’a hichu Thempun phui asapkhum’a kholai sung,Insung chule khomoul jinlampi jouse’a kithe thang’a ahi.chule amijat ding’a KANPOH chun an-chun dang chule SEL”LE Khi kimeh ho jouse chutoh khomoul la aga koidoh jiu ahi,Kan poh chun,An-chun hochu thilha ho neh ding,SELLE khi hochu alongman diuva kipedoh ji’a ahi,chule anamse hohi anam angai da nadiuva kibol ji ahi.
2. Sakhonit: Humpi Sapol aki kap bai le. Sakho nit akhitin umnit aki bole. Sakhonit nile koima agampot ngai poi, humpi, sahang to akiki toh jeng jenge atiuve
3.Insungjeh: Khojeh khosung dinga kibol bangin Insung khat jong dammo jalla kithoi akibolteng hiche insung chu thempun atep jat nikho chu insungjeh kimang ji ahi. Kot beng jet le veija theo hing, nahing hi kikhaija maljin lut ngai lou ahi. Theo aki khai sunga hi inneite vang itilou, Maljiin ahungle jesung kahiuve tia aseipeh diu, chutilouva jong theo kikhai amutengu le maljin dal la ahi. Chuti louvin maljin lut le akithoina chu moh hija ahitan, panna bei hiding ahi. Thempupan athenhon masangin maljin alut ngai poi. Jesung ahi, aki ti. Khosung mi ima tilou ahi
4.Vam’nit: Khopi louhal jing nikho le khothingin Vamnit akinit nin ahi. Ajeh chu lou hal ni le Thilhaho akalih le athil ka se ho inkote ikitopi khah le aphapoi, ana tiu ahi.
5.Dainit: Lou haljou ni 2 ni thum jou Daiphu jingle Dainit ahin, hichehi louma muchi phat na dinga khothing in Daiphu kimang ahi. Thempu ho alhang kihom’uva Loujatna Dai aphu diu ahi. Hiche ni hile Muchi jat jouse atu pat’u ahi. Nilhah teng Nupi ho alou va dai aphu peh houvin Thempu pa in na Bel Bing abuh uva Daiphu ju atiuva achep jiu ahi. Ajing nikho le koiman Loulai kichon ngai lou, mipin Dainit akitin inna aki um’e.
6.Saah nit, Um nit: Thise aum le hoi koma gam thu hijong le akijah phat phat Umnit aki bol lin hi chu Saah nit aki tin, Satha, Galtha, Twi ja-thi, Thalla thi, Hemma thi, hitiho bang hi kinit na ahi.
Thise: Tolthi gamthi jouse thise akitin, thise jouse lei tolla kivui ngailou, tollhanga kivuija ahin hiche ho chu Saah akinit nin Saah nitnile koima lou che, gamche, khol che aum ngaipoi. Anitlou le alouma abit theipoi, ama avangsei akiti. Saah kiti hi thise kisei na ahin Langgol la kipu ho tollhanga kivui thitwi kibuh lou ho ahiuvin, Tehse hon Vanchung langa Van gin thiplou hella Kongleng gin banga maojen juna ging khu amin Van cheng mao akitin Saah twi kichu jong akiti.
Hiche khu athini a thitwi buhlou, Thitwi kipe lou ho twi kichu a ahi akiti. Nupiho hanse hon chapang a-el ella aum teng a Saah veil nahi, atiu khu Thipha a nathi lou ding ahi atinau kitamna a aman’u ahi.
.
CHON NA DOL LA SA KIBOL DAN
SASA: Sasa kiti hi athu umdol poh a kisah ahin, Mou gopni masang janna Mou puidia pusalte hung vaikonna, man le mol ahin khum ho-u iti sanpeh ding ham ti Inneipa TU le BE insungmi akihou chet tengule Sasa kiti hi agonnuva pusalte athu umdol aseipeh jiu ahi. Man chung changa thu ho hi ahe chenna, aseija pang hicheho hi ahiuve ti het na-a alang to a Becha khat le Tucha khat gel kila a aneh teng’ule aman um na lai ahile abat jat chu asei’uva, Innei lang tenin Sel hijat hi naneh khum ahi ati lhon ding, Gamkon lang tenin Heng’e, Sel hijat hi kaneh khum ahi ati ahin, abei le ani lang to a Man a urn tapoi, seikit tah lou dia kaneh ati cheh diu ahi. Hiche sasa hi athin, alung, agilpi, achop athithun chule asalah a kona athao jaona, aphe jaona le agu jaona hal khat cheh hiding ahi.
SAHAP
Sahap hi chanu Sum le Sel kiken peh tobang ahi. Ajeh chu alhun na te insunga urn hih jongle aloi agol cheng toh a mou vailhun hetna Insunga Atu Abe cheng toh kivai horn na alhonpi cheng vai lhun na ahi. San ato lhang le Sahoi ijat hileh dei jat jat lah thei ahi. Mou vailhun Sahap kikhop nihile Sapang vang aum ngaipoi. Sahoi bou lah thei ahi. Sa alu bei kikhomma ahi. Salap le Sahoi ti lou adang aum poi. Nihchen Ponsil dang idei jat jat horn thei ahin sabat dang aumpoi.
Mousa kithat ahile Sahap ma che ding ahijeh in Sahoi thum kalval lah dan. Sapum dang atam nah le vang adang ho chu idei dei jat lah thei ahinai. Sahap ma ahoi khat cha jong kijih ngai lou ahin, apo ten vang in alhun teng’ule Sahoi adei jat jat akilah theiju ahi.
SAPANG
Sahap kilahna pa SaLu chu go-a, thet ngimsela a-puma, angong toh, atinggu toh, aphuh toh asung sese hon mina hiche alu chu sapang ding ahitai, asapang laha dinga chu alung, athin, achop chule athithun, agilpi jaocheh ding ahi. Hiche sapang hi satheng, deichom sapang ahin, Inneipa doh toh a ijat adeijam, ama deichom gol le pai tilou a het jing ding khat chu (i) Haosapu (ii) Semang (iii) Thempu (iv) Gamkonpa (iv) Inneite khat gel hiche chunga khodang Haosa aumtah leh jao tei ding ahiuvin, abonna Inneipan koi2 adeijem jat sem ding ahi.
Aneh ding dan ahile Sapang neding ho chu japin ajon ding tengle sei peh masah a tunia nang sapang neding nahin japi lah a ne hih in tia sapang a pang ding se atum a thakhat na neh sah ding, ane ding loi akisei-peh a aumlou aum khah le thah tho lou ding, Haosapu le Thempu pa vang ahung thei lou jong le thah tei ding ahi. Sapang neding atamle asa dang lah a kona athao aphe lahbe a nehkham dom sem ding aphai..
Sapang semdol chu Alu apumma kihonna amin teng akhoh ding chu Inneipan khat asol ding, athin, alung, athithun, achop agilpi halkhat cheh, i-thasit le sajalah a kona koibe thei ahi. Abol ding, Sapang khoh ding chu a innei pan mi dang khat anganse ding ahi. Tuchaho vang sapang khoh le ane a pang ngai lou ahi
Gamsa Sapang hi masanga patna sa that jousen Haosapu inna Alu hi alhut anahin chule Haosan kho sunga Semang Pachong ho lah a kona akinaipi dom sangkai khat Sapang khoh ding hi alhen sa uma ahi. Hiche Sapang chu Haosa Sapang akitin akilheng, akinganse chun akho-a koi koi ane thei ham akhop ahi, Haosa Sapang kiti hi Gamsa kithat ho bou ahin, Insa kithatho Haosa Sapang aumpoi. Ahin khosunga Sapang kisem, kijong jouse’a Haosapu chan khat chang tei ding ahi. Ajeh chu Amun tohpa, Thuneipa, Thutan dingpa ahi. Sahoi vang Haosa hi mana chang lou ding ahin, Kingailut na jatchom dolla ahiteng le vang chang thei ahi.
Sapang jat danthum aummin:
(a). Phung Sapang ahile akum tam hen tehse lheh jong le phung kaija Insung/phung kailhah a mi upa ahilou leh ane ngai poi. Akum lhom hen chapang jongle Sa konga tou thei ahileh aneh ding ahi.
(b), Khosung Haosa Sapang ahile mi pou pou seithei lheh hen hatlheh jongle ane ngai poi. (ii) Hiche hi Hasosa sapang kiti hi Pasal gamleng hon sa akap’’u Sajuh, Ngalchang, Vompi, Jangsel atha niule Salu Haosa ina alhut jiu ahi. Khosung vaihom ho, Khosunga seinom lou thujeh seiho, seinomlou seiding, tohnom lou tong ding ho-a ahin hiche jonghi aseija, atong a pan manna neh thei ahipoi. Cha lubang ho Tehse ho khosunga thujeh seiho amaho hi sajeh ne ho akitin, Khosunga Toltheh sageija nethei ho nehding ahin Sa ahi manna moh neh lou ding, sajeh ahi.
(c) Mou sapang: Moupui na ham Golvah na dang danga hijong le Golvah na’a Sapang vang satheng ahijeh a koi hile aneh thei cheh ahi. Ajeh chu a in neipa Be nahijeh ham ahilou le a in neipa jol nahi jeh ham, agoldei nahi jeh a in neipan nadei lhen le nakum tamle lhom tehset le chapan thu aumpoi. Satheng ahi. Thempu tilou adangse hi deichom ahin Gamkonpa le a Inneipa ahile khat atohdoh pa Sumphal Selphal pa akitin, khat asangpa le anepa ahi lhonne. Mou sapang hi chapang hon apa damhen a-Upa umjongle mi bepa jol le gol ahijeh a aneh tei ding mong ahi. Moupui or Moulhah na a Sapang kibol lona hi athu hetoh a asei ding, agel ding akhoh sah thei hicheng ahi ti hetna ahi.
SASEM DAN
Mousa tha nin Loi, Sel le Bong ijat that jongle Sating hi khat tingbou lah ding ahi. Vohcha ijat kithat jongle sahap ma che ding pen pen hiti a hi sem ding ahi.
(a) Alol tan ding (b) Angong tan ding, (c) Alap lah ding akilah doh jou teng (d) aphuh lem ding ( e) Sahoi jih ding. Hiche sahoi hi nile thum jong lah thei ahin, ei thu thu ahi. Ahinla lah lou umthei lou ahi. Thum ilah dingle atuh khuh a patna bel ni ating jong amei gei in jih lhah a chule ajet avei bet nit to a jih lhah ding ahi. Chutile anah lham na ding, sahap satna kham hung ongin’tin chujou teng sanah lham ding atinggu satlha louva anahgu satlhah ding ahi. Sahap ma hin atinggu jao louvin tehse hon ana bol jiuve. Sahoi hi thum ilah le sahoi khat gam konpa bepa, sahoi khat inneite bepa, khat sa-indel’a ding ahi. Hiche a sahoi khat sa indel tia kikoi chu sating urn thei lou na a sating khella inneipan a u-pa apeh ding ahi. Sahoi khat le salap khat hi sahap nungjui ahin, atuma sahoi khat le salap khat hi Indel sa toh tha khatna koi ding ahi. Sahap ipeh teng sahoi khat le salap khat toh peh tha ding ahi.
NULAM SAKHOP
Nulam khop dan hi hiti ahi. Japi anneh jou le nulam se se ijat ham sim toh a a-nulam sachan kihop peh cheh a ankong a-umkhom diu ahi. Upaho sapang neh banga aneh lel le asachan akichoi ding ahi. Chujouteng ahung thei lou ho se se sachan athah peh diu, sachan chang jouse kithouva vohcha khat achoh ham, ahiloule Ahcha adon khom muva tucha hile becha hile angap chat pen pen(‘ akitemmuva ajan hon diu, amin teng nullam nu ankonga ale diu, aneh diu, bu kibahto diu, sa kibahto diu, jan khovah a lenkhom abol diu ahi. Kilhah na kituptah a abollu ahi. Numei sa kithapeh na a Nulam khop hi angai monga, dan na che bangin mi tanpin agellin, dan suh bukip na mai maijin abol jiu vin ahi. Chuti louvin kingailut vetsahna le golnop neocha khat jong ahi. Tulaijin numei jinei aumle anu lam kahi tiho nulam hon anulam’nu lhah na dingin sum adong masauvin, thil achouvin, chukitle numei nu pan sahap langkhat nulam sadin apen, asem’un a in inah avui vui jin athil’un athah un sumdongho chu ahoppehin ahi. Hichu bollou din aphai. Sahap akisumang ngai poi. Sahap chu akopma apoh tei’ ding adol ahi. Nulam akhoppeh nomle sa achom dang khat tha peh hen. Numeinun apa jah a nulam nei khoppeh in ati lou jongle donda aphai.
SABAT LAHDOL
Gamsa: Sabat kilah hi jatchom chom aumin inna sabat aumin, gamma sabat aum’e: Gamsa ahile akimanchah na jatchom ahin SALU Haosa ho ding ahin,
sangong-pute ding, sanah le saom-becha ho ding, sakong-tucha ho ding, sating langkhat U-pa ding ahin, langkhat Jolsa ahi. Sating sung nulamsa ahi. Saphuh jong tuchaho a ahin achegu hi gamleng sa alhonpi ho chan ahin, amakeng aja nung aphelhang um khu akila dohin hichu Thalset sa akitin, ahin koima pouvin anala ji poi. Samal meipum sa ahi ti’a ala’a jong aumin hin samal Girja sa akilah phat nin meipum sa tin jong loikhatnin adah alan ahi. Meipum sa hi gamleng ho chan chankhat peh hi dih ahi, achuti loule Girja sa samal meipum sa adah ilah le gamleng ho ding umthei lou ahi. Hiche hi sem hoi dia pha ahi. Gamleng mi 5 ahile meipum khat na sima mi 6 hi sah ho hi ken jong hoi kasa e chute gamlah hilou, koi in hi jongle chan khat avalla kihoma hichu Sa Indel kiti ahi. Hichehi gamlengho atam niu le achangkhel, achanglou aumkhah jongle pehtei di ahi.
Sabat kilah hi khatvei vaikon na nikhat sungin sa tam hen lang ni le thum kap jongle abonna sabat kila ngailou ahin khat na bou kila ngai ahi. Chule mipi, mihon changvai na ham gamge na ham ahile sabat alhinga kila ngailou ahi. Sating, sangong bou kila ahin loikhat nin akong pou ala jin angong jong loikhat in ala ji poi. Ipi chung hile ating vang akisu mang ngai poi, custom ahi.
Immun a sa kithat hohi moupuina ahile sathin, Salung. Sapang le Sasa dingin akilan hichehi vohcha bong ijat kithat jongle adang kisim lou, kila lou ahin sahap ma kila ding pa bou va lah ngai ahi. Loi ham bong ham akitha a ahile vang khat pen ating a-upa ding lah tei ding ahi. Ajeh chu sel ding lhu ahitan sating lah tei ding dol ahitai Vohcha itha le mi ipeh nom i-gol le i-jol atam le sahoi ideijat jat jih a lah thei ahi. Ahin Moupuina ahile Sahap ding pa chu Sahap nung jui ding Sahoi khat le Salap khat nin ajui tei ding a. Tuchapa le Bechapu ding ahi. Sahap dia kithat pa a ahoi teni le alap teni chu alang langa chan ding ahijenge.
Thi nikho a kosa na sa kithat ahile (a) sapang aumpoi (b) Loi le bong akitha a ahile vang ating lah tei ding ahi. Tomsa bol ding ahile amal ham adah ham hoija hichu sema tomsa ho saphe ni le thum cheng thil la thot tho’a, hop ding ahi. Chule kholgam’a tucha ho suhmil theilou ho thot ding ahi. Thi ni a min tomsa eithotle tompon pondum mong mong kipoh a gavil toh gavui ding ahi. Hiche hi custom ahi. Hiche jong hi Pu ten Anu man hilouva atute selkhat na agap na thei khat ahi. Hiche Tomsa kiti hi Tom sep jouse kipe a ahipoi. Suhmil theilou Insungmi adeh a Tucha ho Insung manchah ho ahin amaho jong Tom seplouva um thei lou ahi.
INSUNG LHACHA TOHVAI KIHOP
Insunga kin aumle Ihachaho koima sol ngai louva atoh ding cheh kitoh jeng, Inneipa-inneinu akhoh na a kidong bou ahi. Pao chamtuh a Tucha ju tui dip ding, sagil jut ding, tuidap tham ding, Becha sasem ding, juvai hom ding, savai hom ding kiti hi Pu te Pa ten akhang khanga ahin juiju tucha becha ho toh kivaihom khel theilou chonna kilhung sa ahi. Ipi nikho hijongle kin aum’a sa akitha le Tucha sagil jut ding, Me hon ding ahi. Tuchanu twi khai ding, Cha omding, cha sung ding.
Bechapa toh jouse vesui le vaihom ding, sasem ding, Becha’nu Cha hom ding, neh hom ding, bu hon ding, Bechan sei ding jouse aseiding, houlimna jouse bol ding ahi.
Kuki insung khatna kicholngah phat neilouva kisalel nilhum chu numei ahi. Numei alum geipen hijongle jingthou masapen, mei ati ding, twi aga khai, chang asuh, Bu le me ahon, lom juihen jui hih jongle lou vaikon hi supel louva niseh a anatoh-u ahin. mi genngai, mi damthei ahiuve.
Pusal ho insung vaihom to thoa natoh jouse lom jui, insunga manchah ho ngaito, loukon, gamlen thangkam, lense, ngoibol, tamsat, thingbong, insah adang dang numei to kitho khom ahi. Loubol mi thinglhang lei bol ihiuvin louvat, louhal, mangse, chang le min at, changham lho, lomlhang goi, chang at, chang poh hi ahi. Insung kithohte ahau vun, athasete avai jiuve. Numei toh ngai, Pasal toh ngai kiti louva Pasal le Numei kitho a toh thei chan tong te ahi.
.
INSUNG SACHAN DOL
Sa-ngong Gamsa hihen Insa hijongle sangong hi i-nu man neding pa i-Pu pehding ahi, ipute jouse pehthei ahi deh poi. Amachu agamlat’a ahile seitoh a i-Pu to kinai pen-pen koma peh thei ahi, ahilou le midang anelou dingin aneh a akihetdohle Sel khat na leona thei ahi. Hijeh chun Paocham tuh in, “ Pute le lamsah akineh jou poi”, akitin ahi. Apun atupa avohle Sakongin alhem ngaijin, atupan apu avohle Selpi khat’in alhem ngaiye, atiuve. Atuten apu a ijat nejong le moh ahin, Apun atute a moh in ane ngai pon, aneh le i-khat to asuhto peh cheh ding ahi Upa ten Tuchan Apu sakhao nikhat ako peh jongle Sel khat toh akitoh e ana ti jiuve.
Sating se na ding U-pa’a ahin. athu lim’a bolding ahipoi. Nidang laijin Tehse ho seidan’in Sating hi a u-pa toh akinah ham, athah nading ahetlou ham teng jong le Thing kakah beh a amohje in, amon mang sah in ahi atiu ve. Anelou ding dollin aneh le ajeh atiuve.
Sating jonghi midangin aneh le athu len’na,kiki heh’a Sel la Leona thei ahi.Sating sung hi Nulam sa ahin I-nulam ho saphe dang themkhat toh kisimbeh’a khat pen pen kipe ji ahi.
Sa kong hile Saphuh hileh Tucha ho kipe ahin, Insunga iman chah pen pen peh ding ahin, aphuh hi ipeh ding pen pen Saphe dang khat toh sipbeh a peh ding ahi. In gan Vohcha ahile salap kila tucha chang ding ahi.
Sa hoi hi Becha ho Chan ahi. U-pa jong Sating khella akipeh kom aum’in, jol le goldei ho jong kipe ahin, ngailu lheh jong le hen Tucha ho vang akipe ngai poi.
In gan Vohcha ahile Sakong khella Salap kipe ahiuvin, Mitsin ni, Thini ahile Vohcha adah veilang Lhan chang pa kipe ahi.
Loi le Bong akitha le Selding lhuh ahitan Sel Ting lahding ahi.Vohcha ahile ating aumpoi. Sahoi lah ding Salap lah ding ahi. Thi nia Thikosana vang asa atam le sahoi moh lah lah thei ahinai, ajeh chu kin dang umlou ahi.
Sahoi, Sanah le Sa-om hi Becha ho kipe ahin, Sa nah nalah ding teng Sa om satdoh masan chule anah Ian, anah nasat masangin ating sung ladoh masan.
NAO-LAI CHAN/TAN: Pasal ahung pen na ahile mi phung loi ding,Numei ahung pen na ahi le anu thakhel ding tin mi aki pah ji in ahi.
Pasal ahile Nao lai chan hi ni nga(5days)anit jiu vin,Numei ahile nit hum(3days)anit jiu vin ahi.Nao-lai adam doh masanga hi pam ma ana poh doh ji lou vu ahi ti hi avet sah ahijeng in ahi.
Pasal hile Numei hile,Ahung so lhah lhah le min chuna –in amin asah loi chel jiu vin ahi,chule them pun akhut na patsan abu peh a alha lho ding,keiman amin kaki sah a ka khaokhi ahitai,kei mi ahi tai,koiman eilah pehthei lou ding ahi tai ati-a a-at tan ding ahi.
Ajeh chu nidang lai chun thusim khat hitin aki seijin ahi,Pasal khat aloinu naonei ding koncha khat hi gamleng in achen gamlah a thing phung khat na hin ahung geh den tan ahi.khang kim ahung hi phat hin mi kikou to na Aw khat ahung ging in hungin nao lai tan nin che hite tin ahin kou vin ahi.Ama gena thing phung a Thilha nu chun kei ka-in na maljin ahung lhungin hung vah doh thei pong-e nang gache tan tin adon butnin ahi.khovah kon lam ahung kile kit lam chun ache thei lou nu chun tunia naolai kon atan nem tia agah doh le Keipi pan alai tan ne tin ahin don but nin ahi.Ahile itih phat atep mam?iti atan nem tia agah doh kit le,chapang chu hung len nin tin,hung gol lhangin tin,Ji ni ahin nei ding,Aji teni chu jing kah seh le sum phol la sum hung kichu lhon na hung kidel lhon ding chu teng le a-pasal pa chu aki nah lhon lou na ding a gamlah-a sum suija che ding,hiche ni chule tha ding ti hi ahi.
Ama jong i-bep ahung soh ta dem tin lung nom mo tah in aum tan ahi.Jingkah matah in athouvin in lam ahin jot le in ahung lhunle aloi nun nao pasal khat ana nei tan ahi.Aman jong thilha ho kihou na chu agel doh jing jeng tan ahi. Achapa chu ahung gol lhan phat nin Ji ni ahin nei tan ahi,Jing kah seh in sum aki chu lhon nin aki del jing ji lhon tan ahi.
Achuti ti lhon phat chun aJi pa(pasal) pa chu nikhat gamlah a sum sui din ache tan ahi.Apan ahin hetdoh phat nin athalpi aki poh in guhthim min anung chu ajui tan ahi.
Achapa husa ajah a kon chun kang cha cha anai lut na ahi le,Humpin achapa chu thadinga agep gep lai chu agah mun ahi.pasal pa chun a Heicha adop seh chu le Humpi chu adingin a tuh phat seh chule anailut lut jin ahi.Hitia agep gep lai chun apa chun athalpi chu ala dohin agah kap le Humpi chu athi tan ahi.
Chujou phat chun apa chun thusoh hochu achapa asei pehin ahi le,Achapa chun Humpi khang kha mul chu ajut jut nin,tunin kapa hi umlou va hile nangin nei tha ding ahi tin aka to thon akhang kha mul chu ajut jut le akhang kha mul chu akijut lut nin akhut chal a-aat peh in athisan kangthei ta lou vin ama jong athi tan ahi.
Keipi pa lai tan chu suh bu lhit ahitai.Hijeh a chu mipa ten nao lai a tan masah ji ahi.
NAO DOP AN:Masang lai gol lui ho chun Nao cha aso lhah a anu to dam ma akikhen teng, A-in nei Tehse pi/pu ham khat nin ah-gilla Ahcha khat agamat na atha-a achol/agim ho se chu toh Belbing khat aki buh u va aneh khom jiu ahi.
Hiche chu nao dop an kiti ahi.(A-in nei te kipa jal ahi)Nao an dop kiti hi ana kihe pon pao cheng kiman dih lou jeh hi hunghi pen nin te,a bol la aum jeng tah jongle dei chom ma kibol hibou vin te.
NAO MIN KISAH DAN/KI LAH DAN: Nao min kisah/kilah dol jong hi pu le pa khan guija kon na kihin juipeh ahin,In sunga Nao peng masa chu Pasal ahi-a ahile pasal pa pa(apu min) alah ding,Numei ahung hi khah le a pasal pa nu(api min)alah ding,chule aban na ahung hi teng pasal ahung hi kit le anumei nu pa(apu min)alah ding,Numei ahung hi khah le a numei nu nu(api min) alah ding ahi.chule aban kit lang a ho chu ahi teng le apa pa len/pa neo,apa nu len/nu neo,ahi lou le dei chom ma jong che thei ahi tai.
NAO PUI:Numei jin achen na a cha le nao ahin nei teng le Nao pui ana bol sah jiu vin ahi.Hiche hi apu te lung holna le damthei phatthei kit thum na ahi.Ahin kisul le/ki tuineh bol masa louvin koiman nao pui abol ngai poi. Nao pui hi jat ni a um min ahi.A put e kom ma pui chu le Amin lo nu/pa kom ma pui a-umin ahi. A peng jat apu te in na pui cheh ding kiti hi ichon nao ahi.Nao puina pon um ding,Numei le pasal jong pun dum ponlhe in aki khen jin ahi,Sa aw jeng jong aki khen nin pasal sa-aw chu SALENG atiu vin hichu pat jang apheh un akim lai tah a Ahchal alha lho-nau anel abot nun lom khat chu akim ma akhai jiu vin ahi chule Numei sa-aw chu pat jang sagi kihol mat na thempun phui asap khum ding ahi, chule Zu bel khat na pui ding,chule pu ten jong Zu bel khat le Ahchal khat na a lha lho ding ahi.A pu ten NAOKHO-DEL din vohcha khat atha peh jiu vin amal jet lam amei aput sah u va apoh sah diu ahi.
Chule amin lou nu/pa kom ma pui mong mong ding tin a aum pon ahi,amahon hin pui jin tina aum lou le aki pui ji pon ahi,Hiche ho hi dei chom nao pui ti-a ki he ahi.
Chapang adam theilou/aveise hochu pu-ten lhalho (Taopeh le) tin nao pui hi ana som khoh jiu vin ahi.Suhmil lou dinga pha chu,Nao-pui pon aki le ngai poi,(Tu-te adam thei poi,avang sei atiu ve)Nao pon hi mithi ho Tom pon nin jong aki mang ngai poi,Tom pon jong Nao pui nan aki mang ngai poi,a vang se nom me.
BEMBONG LE AHSI JOLNU:
Masang lai chun gollui hon Bembong le Ahsi jolnu hi GOSEM min ana kou jiuve,Amani hi mutheilou lhagao ahilhon ne.Pocha(basket)neocha sunga patchon 1feet va sao thum pha ding,patchon mang chu pocha geija dosah cheh ding ahi.Asunga chu khi nong nai hoi tah tah patchon lah a chu koi ding ahi.Hiche pocha chu Nungah hile Gollhang hile akhut jet lam muh a adop ding ahi.Gosem mut pan gosem ma la asah a akou ding ahi”chunga bembong hung lam min noija bembong hung lam min sul jah mo nu gai jah mo nu koiman nang nakou poi tia akou le asol akop jiu ahi.achuti loule alam den ji e,a dom hon adom jou ji poi atiu ve,Bembong chu ahung teng le pocha chu akipei pel pel jin adom hon jong gih asa jiu ve,a dom hon akhop tengule koi man nang nakou poi ti keo asah u va asol ding ahi,koi hi le pocha dom ma pang ding chu atheng ahi loule ahung ji poi atiuve,Ahsi jol nu kou na jong chu hi to bang ma ma ahin Bembong pan na a chu Ahsi jolnu ti-a kou ding ahi.
KILHA LHO:Gol lui tahsan chu ithi teng le ilha hi apot jeh a kithi ahi,I lha hi isung a aum lai sea mihem hi kihing nga apot doh teng le bou hi mihem hi kithi ji a ahi.Hijeh a chu Lha hi pot doh sah louva lho jing ding hichu damsotna hinsot na ahi ti ana tahsan nu ahi.Kilha lho jong hi ajat jat aum in ahi damlou veiset jeh,Mang set jeh in jong ana kilha lho jiu vin ahi.Them pun sa-o a-o peh a phui asap chu Thing a lou ding,Song a lou ding,Mangset bulset na thiding mangding,tuija lou ding ka lha lho na hi chule gal le tol la thiding mang ding ka lha lho nahi,Hitia hi phat tin na kilha lho hi hinsot damsot na ahi tihi ana tahsan jeh un lung himo na them anei tengu jongle ana ki lha lhojiu vin ahi,Adei pen nuchu thilou nading nat lou nading ahi.sa-o jong hi o-pi chu pat jang 150 kisat na kihol ahin,o-lai chu 75 kisat na ki hol,o-neo chu jang 7,jang 8 kisat na kihol ahi.
SA JAM LHAH: Gamsung hile kholai sung hile thukhoh gal thu tol thu a hung um phat tengle Haosa len na konhile kilol na munna kon hile kipan hu cheh u hite ahi loule nei hung del hu uvin tina-in Sa-jam anal hah jiuvin ahi.Sa-jam ti hi saphe akho jat na thot doh chu ahi.
MALCHA LE THINGKHO: Hiche hi ahile thu khoh chungnung ahi.tu-a kon na gal idou diu ahitai.Malcha banga ithah diu,thingkho banga I up diu ahi tai,koima kilep ki pa damse um thei lou ding tin a ahi.chule gal chu phulou helouvin hung lhung ta le kholai sung a mijouse jah ding a selki asuh diu hiche a kon na mipi jam pan ding ahi.
SUNG GAO LOI NI: Hatni hile Jon ni hile sung gao atu te in na aloi angai je.In thah inlut nile pute kholai sunga umjouse ahung kitem khomun Ahcha chule sagop zubel to ahin thouvin kipa pi nan sung gao ahung loijiu ve,chule chang-ai ni hile jon ni hile sung gaose ahung kitem khomun ahung loi jiuvin ahi.Tu te ki lungset nale ki mit bol na ahi.
THU MANG MO KHAT: Gollui hon SALEI kiti saku hi samin sa ahi atiu ve.ajeh chu thusim khat ana umin ahi.Thimjin na chu salei hi gap lheng akipheh na a kon na hingkit ahi aling ho khu satul ahi atiu ve,atah san lou hon bol patep thei ahi,salei sa chu sem min lang na hon ding tengle hiche samin sa hi ipi anga ding ham tin hon le chun nilhum min hon jongle chun pen ponte,ahin thip beh a ima seilouva ihon le amin na dingin phat la lou vin amin loi jitai akiti.
THANGNANG PON JEM: Thangnang pon jem hi nidang gollui lai ja chu midang’in ana khong ngai poi,Lenthang te chanu ho le Haosa chan bou akhon ngai ahi.Ajeh chu Gulpi jem ahin Lenthang pa chanun Gulpi kom’a nahoije,nangjong Haosa nahin keijong Haosa chanu kahin na jem kivet doh-inge nei vetsah in tia ana kithum doh ahin,Tuipi galla jong ana kipo ngai poi,ipoh dingle Thing (ginger)lhaibong a phikhum ma poh ding bou ahi,Achuti lou le Gulpin ala jeng jeng’e,Adeh in Twiso laile Twisoh akipal pi ngai poi ti hohi gollui jin phatah a ana jui ahi.
GOSEM KIMUDOH DAN: Gosem hi masang gollui ho chun hitin ana seijuve,NELHAO (Thilha) ho a kon na kila dohin asei jun ahi.Nelhao vai hi pasal sagi ahiuvin,Gosem jong khu Long sagi ahi,pasal sagi te chun long khat cheh a amut mut nuleh toh le tham a-umthei lou phat chun apau chu alung hangin abon chan achom khomin Um buh khat na asuhto-a mikhat mut thei dinga abol doh ahin,hiche jouva kon na mikhat nin amut le gup chun toh le tham ho chu kitup tah a abol theiju ahi.
INDOI:-Indoi kiti hi ahung kon’a thusim tampi aum’e.Ana kiseiji khat chu ahile KIMCHAL HANGSING pa chanu nungah JAPHAL hi Moulphei Haosa pu chapan adeichan ana kijampi tan ahi.Hangsing pan aholmo tan,insungmi alung genthei lheh jeng tauvin ahi.Jan amangin Moulphei pan Lung gim bolda tan keijun kaki puiju ahi tin aseipeh tan ahi.Chule jingkah natho tengle na intom langa Sething ka kah’a khun na In sumphol le kempum chunga nakhai ding kakoi pehin ahi.Hangsing pan jong ajing in amang’a akisei peh bang bang chun agavet leh Indoi bom chu agamun akhaijin ahile a’insung mite apung’un,adamthei jun,midang sang sangin ahao doh tauvin ahi.Hijeh chun mijouse athang seuvin,ama honjong akisem’un akikhaijule adampiu vin,aphat piuvin,ahaopiuvin ahi akiti.Hijeh chun tulaijin Chongloi Hangsing ho athi niule ani nu-u Japhal jong thi tuibuh’in ahung jin go ajuji tin akisei jin ahi.
Hiche hi hou ahipon,Ikhai le aphat jeh’a kikhai ahin,Thilhan aman chah’a mihem phatthei aboh theina ahibou ve.
BOL NGAI LOU HO : (Gol lui ho ana jeh sah ho)
Pasal ho chon na ding:-
1. Numei jin Nao avop pet le aji pa sa dot lih in apang ngai poi.
2. Sa lei atan ngai poi.
3. Saphuh akhe le apha poi.
4. Sa kha akhoh ngai poi.
5. Tui theiba asat le acha ane akeh san apeng nom-e.
6. pasal aji naovop pet le mito aki ki del ngai poi,anu oi sung a chapang athi den nom e,apen lhah jong le alhem veiji-e,Pasal lin aji nu naovop pet le Khoi ala ngai poi, ahang ji-e akiti.
Numei chon na ding:-
1. Numei naovop pet le Khoiju adon ngai poi.
2. Khoinou ane ngai poi,Anao nei ni le akithingin agenthei je akiti.
3. Jong sa ane ngai poi,acha akhut jong e akiti.
4. Vompi sa ane ngai poi,acha akha apungin gol lah-a alha mah-e.
5. Sai sa aneh le acha leivui jo aki chem nom-e.
6. Nao vop pet le Bui sa aneh a Bui sai achot le nao noi achep sahteng,a-imut sah teng anah abingin agenthei je akiti.
DEILOU CHON NA:(Pu le Pa ten ana nit/jui ho)
1. Insung Tapkong Tehse touna-a aki tou ngai poi,An hon touna-a jong aki toungai poi.
2. Nupa lup na jalkhun na lup ngai ahi poi,alup le Sel khat ni aki leo sah ji-e.
3. Insung a Nu le Pa damlai jin nupa ajal khun na aki houlim ngai poi.
4. Ji nei ding ho amani kideijin kingai lheh jongle LONG le LONG kilheng nga kicheng hi ana dei pouve.mi aki khan khup theipoi atiuvin ha-tahin ana changun ahi.
5. Tu-te to jong aki kicheng ngai poi,mi noilhah akichangin ahi.
6. Sopi le Sopi thisan kinai behseh jong aki kichen le apha poi,khang gui asao thei poi akiti.
7. Kotkhah kal-la ima aki kipe to ngai poi,adeh in naocha aki sang ngai poi.
8. Kholche ding Insung khat na nikhat sungin mini gam chom cheh jondin akiki khen ngai poi,khat joh-joh avang se nome ti ana tahsan nu ahi.
9. Japi lam lhong/lhah tou phan In aki sa ngai poi,aki vangsei,mi jong athi lo a jong a um-e.
10. In luijong akiphen lamkal lang a chon jong hi In ngong kiheh atiu vin adei pou ve.
11. In phelha hen lang In lhang lam ma themkhat chon suhle,hijong chu deilou bolnai lou ahi.
Nidang pathen hou masang chun Nu le Pa kamsung chu pathen kamsung bangin min ana jabolin,Tun pathen tahbeh ihou phat nuhin Nu le Pa,Tehse Upa ja na gin na a-umtapoi.Pathen tahbeh kahouve itiuvin hou tho hilou vin I het tho taovin ahi,isei toh tho taove.
12. Gam ge na’a nidang san’in Ai aki gou ngai poi…….Humpi ahung ji’e.Ajeh chu Manmasi te Lenthang’a Humpi ana’o a kihin so na dia ana kitom tom na lam a chu adang go leuva,achil phon kinot leuva ana kitom ahin,athi dingkon cha’a hi Ai hin aga mu doh’a akam ma achilphon aga notlut peh peh leh hung hai doh kit ahin,Hijeh a chu nagim nam na chan na kahin del ding ahi tia ana kitep ahi.
GOLLUI THUCHIH/PAOCHAM TUH KISEI HO:
1. Ui le Kel/Chei le Dou-----------Aki toh theilou.
2. Si le Bal/Tui le Nga------------Aki toh-a.
3. Kelcha le Manchep…………Akikhen theilou.
4. Soh-in ajoh-a angai je………………Abolse jing ho dalha theilou ho.
5. Jongin ato khon kimu louvin mi tokhon aphoh e……………Ama chon na kigel louva michon na sei ho.
6. Jolgai masan Jolgai nukhah aseije……………Kholai ja apha louva chon hon ahung phamo kit ho thu aseijuve.
7. Sakhi api asan le anou jong asan e……………Anu-apa phalou acha apha poi.
8. Sim ma Jong chang neh vangin Jouva Ngao alha lih-e,Jong thoh ding Ngao vin athoh-e……………Khat git lou jeh-a mipha khat houset chang/thoh lo.
9. Achol neh sangin amang neh atui joi……….Khat toh vang ham seithei jeh ham’a khat kikouva kineh sah,kiphat bol seina.
10. Humpi ha le Ngalchang ha got-to……………Thu gilou thu chom chom tat to.
11. Jong ha pou lou pousah……………..Jong aha aneilam ahe hih-in ei pet poi,anil sem sum teng JONG ha pikhu itile aki het-in ei pe-loi,Thu ase lou ding khat ki sei sei ja ki sei se soh seina ahi.
12. Khonung chih le Tuichim nga-del……………Thu aset soh jou ham natoh kilet jou ham’a nakitong seina ahi.
13. Vohchal lhai manin vohpi thaigop alhaije…………Mihat milen ho natoh vanga chaga genthei athan ajolou ding,jom louding agon/agel.
14. Saipi athi-a lum ma jong Sakol dinchan sangin jong asang nalaije……………Mihao tah khat alhah sam nungin jong michaga genthei pa sangin apha chom nalai je.
15. Ju lhum dingin keima juchih kahi at idem?....................Aching’in miching kahi atiding ham,athusei achon na vet ding ahi.
16. Gam suhlhuchang koijin ahol la lumma ham achamma Ium’a ahibouve, Saichou ling koima jum’a hem’a ahipoi, acham’a hem’a ahii……… Pasal kon ahil’a ching ding ham acham’a ching ding ahi tin’a ahi, Thep nahi min ahil angaijin, chihna hi eiman kihol doh ding ahi.
17. Jouva Sakhi tuplel’in phaigam’a Ngal chang adel le…….. atoh thei aboljou ding bep bon boljou lou thil len, tohlen gongho asei na ahi.
18. Vakhu ki Muvanlai sah, Guidup kibeloi sah, phung chaga migichang lou khat kiloupi sah, kiletsah.
19. Ngal koh louva thou chudi ham………. ajeh aum lou le kon a seiding ham.
20. Ki Valup thalkou………. Jan le Valup aum na’a atuhsa sajin min a umna achen’a ahe doh loijin athat jitai.
21. Ingap kihol anasai………..chapa neilou ho goukhol.
22. In Go le gam Go kite ding ham………. Sopi sangkai le midang akite theipoi.
23. Ahchan neta long atile aki lokhu’e…………..Pocha sung’a an tamtah ne’ing tia ageija atoudoh le achot bohlo ahi.
24. Ki van nim pakollap,Pa jongkol van ahung nimle amum masa jin,Go ahung juh le apal paiji tai……………Mi kilou let ho seina ahi.
25. Gul chuh khah louvin Gul gu natsat ahe poi,Nom min dalam ahe pon,van kel-lam ahe poi.
26. Haosa chaga asole aphan……Chaga haosa asole akhoh-e.
27. Alal ngai alal le aphan,Alal khalou alal le adou ahah-e.
28. I-gol paipeh-a kiheng chu eima paipeh-a kiheng ahi.
29. Mi naphat bol le min naphat bolding,nabolset le min nangjong na bolset ding ahi.
30. Mihem in atam ahin pin,Ngan atam athi lo-e.
31. Numei chingin nisagi lam’a ajipa le achate te dingin Buchun athah-e.
32. Maljin lengle aphat bol le aji achate ichan gam’a chejongle agenthei poi.
33. Guh hangin Van-dang asaije……..ajachat man’in van le lei akoh-e.
34. Jum’in Tol-long alih-e…………..ajum kijum jelmo man’a mi jong that ngam jeng.
35. Maljin le kholai leng kon kiche tan eiti ding ham.
36. Sel-lin achot le aneh akop min,Mihem’in akop ngai poi………..Asei set-le alut akop.
37. Miching’in achih man ane joupon,mingol’in angol man achoi jou poi.
38. Mihem’in akamsung athipin,san akhonung athi pi-e…………..Mihem aseithem lou, aseikhel jeh’in athin,sa nung min avet na thang akam,ajuija atha ahi.
39. Nga lu loh in tui asuneh’in ngachun,ngahan athi lo-e.
40. Humpi ni lhang khatna alha khom thei poi…………..Lamkai,Miching ni aki loikhom thei poi.
41. Ching lou kichih sah,Jukham ki limsah.
42. Dongma neilou mauvin ahat’in,Bu chun polou aneh’in ahat’in,Me polou aban asau ve.
43. Sa-men lhum talong ati le aphah lo-e………..phata lo hen akitile aki suh set loi.
44. Mingol tungtun na tumbu aki chat poi.
45. Humpi mei hisang’in sangah luchang hiding aphajoi…………Lamkai khat nungjui sang’in loi neo khat lah’a lamkai ja pan aphajoi.
46. Khup’in kha akhel ngai poi………….abul beijin aleh a-um ngai poi.
47. A simbeng u-pat na ahi……………..Phung u-pa hija koima tun hilou.
48. Khouson na lunghang pan……….. alung hang sa sa.
49. Bil la thoulou san na namlou………….nidang’in ju bol hon ngan ahon’a abil ahin anam’a atho teng aso doh ahi,Hichu jubil san kiti ahi.Mi atil la pat’a hil chih joulou,khonung jong le ichom hilou.
50. Sakol khoni bang’a koi kitoh chet ding ham……….Sakol tin kika lou seina ahi.
51. Jol gal soh……………….thu ingam sung khat kom’a kisei,eina sei doh peh’a ei that’a pang.
52. Songpi song chan atheh’in,Songpin song cha adel chah-e………….Haosan chaga alungset ding,Chagan Haosa aja bol ding.
53. Moh Sajuh ki put ahi…………..ahetna athem na mang thei lou ho.
54. Pengpa lep te nupa chung nun akichu lhonle van aleng doh peh lhon tai……sei kingai louva them iki chule angah na/ kitona a-um poi.
55. Mithah le chaga ama le ama aki som’in meilhum sung’a aki goulih ji-e……..Jan le mei iti vah le mit-thah acham’in aki goulih jin,cha-ngol ama thuseija kon na kileo lo.
56. Natong’in alim atoh thai……..alim akoi-je.
57. Thi-thu kham……..Mihem athi ding kon akam cheng.
58. Michip pen’in jong Tuibuh ahom le athei pum’in ahom ji………..atui sun doh-a hop thei ahi lou jeh.
59. Tui bah atam’in,Thingbah alhom-e……….Tuithem akihuh hing jouvin,thing chung hang athem’in aki huh hing jou poi.
60. Humpin agao chah sa aboltei je,Ngalchang ha dohsa alhum kit poi…….apha lang hihen ase lang hile kih ta lou.
61. Mihem’in akam sung athi pin,kamsung in selpi alam peh-e.
62. Meivang nisa le numei gilou………..Numei khoh ho kisei na.
63. Nake-on’in Nake-jang asep me…………Mi ija se lou ho chate lah-a kon na aching athem’a a hung umdoh teng kisei na ahi.
64. Khote kho’a aching pen jong,khopi kho’a angolpen to akinel thei nalai je.
65. Nikhat na nehva setman’in,na kelthoh nikho sumil hih-in…………..nikhat le nangin jong midang ho panpi na nangai chat teiding ahi.
66. Nengju aisa naneh nia mi laijon tonglam golam na lupnia kei laijon……….Hiche hi sopi kikah a thu ahin, neojo pa hi ahung inchen/ahung kiphathei phat na hi a u-pa sang’a midang joh angailut bol’a/aneh khompi/adon khompi’a ama vang alhuh kam ni’a a u-pa ma man aphoh a agim pi jeh’a (lungnat lhaset kam cheng ahi).
67. Haosa thutan le kenleng’a song kitang kon anan thei ding ham.(Pu le Pa khan gui ichon naova hi Haosa sang’a Lenjo/thunei jo a-um lou hi aseina ahi)
68. Chomchou chung’a chem ahem’in Paolel chung’a thu atam’e…(Langnei sihnei ja thu lhuhna/tan na a-um teng ki seiji-a ahi)
69. Numei pon khong them louvin avel la chapang kichem angoh’e.( kijonkho na kamcheng ahin,Kabol thei poi/kahe poi ti ding la nomlou ahija la ima hithei deh lou ho)
70. Jonglu Taiting’a kaphan U-phoh lang bel’a kaho.(Lung han/ Houset na pao/kam cheng ahin,hibang’a kana vetna/kana gimpi/kana dop/kana tun na, tun nahiti ta bon ne/nei hiti bolta bon ne ti’a houset na kamcheng ahi).
71. Gal-lu kichan gal-lu atoh’e.( Nule pa ten chate hin phata lo hen aki tiji nalam in lungset nale ngailut na sangpen na kihin vesui ji ahin,ahin chate ahung le phe khah teng’u le ki lhaset ham na a kimang pao cheng ahi.)
72. Van-ong alet man’in Pelpa asih’in aleng’e.( ipi hile peh jeh joh hinkho le phat ho mang louva lim gehle ching thei tah’a hinkho le phat ho man ding kisei na ahi)
73. Datmo pi alang’e,Datmo pi man akheng’e.(Thu boi/thunoh khat kisu navah lou laija achom dang khat’in ahin lhun khum ji teng kimang paocheng ahi)
74. Jong kho pholou kol bang bo.(nachot nading ve louvin nacho lha hih’in)
75. Chang voh ni le chang jah’in tin,sa kitha nile sa thi jah hih ding ham.(Mipi/Japi cha lohna,thil kibol, nakitoh na chu akisuse,akisubal/aki sumah thah ham khat hi ana um teijin, Hiche hochu khat nin aphun pi pi ji tengle olcha, khat nin hiti’a hi aphun pa/aphun nu chu ahin hou na ji ahi.)
76. Chat mon akhoh/anoh lah aphet ne.(mipi kikhop na khat na chapang khat tou chu anu/apa hamkhat chun ima ham khat’in gah sol hen lang aman jong mipi lah chu gah ho hen lang hung kisep lhu hen, hungpeng jah taleh anu ham chun adel pheija atumsal,apho sal na kamcheng ahi.)
77. Chapang’in akhoilhah le na asumil poi.(kijon kho na paocheng ahin,mi nagah lung setbol chun apha talo ati lou teng )
78. Ngaipha vet leh pasi lhoh na kop ham.( Mun khat na tohding bolding neija navai pot na-a thil chom khat jong nahin kibol doh/chai tha loi le gol hon ahin hetdoh jiteng , kamnop ma agah sei pao cheng ahi)
79. Milong sel cho ding nabang jeng’e.( kijon kho na pao cheng ahi.atah beh a chu sel cho ding chun avet ding mong ahi,Ahin na kholai len na ham khat nahin naloi nagol toh le tham ham khat’in ana kisa lungim chei choiju hen lang nangman jong gah kithopi ding jong gel louva gal’a kong na nagah gal vet(ipi milong sel choding bang a chu navet vet ham hungin hung pangin).
80. Zampi sakol saneh hile um dal’un.( Hiche hi atah ahi akitin ahi,Sakol sa hi koiman aneh lou ahi,apum ma khu athajung jeng ahi,ahin Jampi te chun ana kithauva ana kihon nu ahi,aneh phat nuva chu aphe hilou athajung jeng ahi jeh chun adoi behsehin apeuva aloiju le rubber banga kijung a ahung tan teng aban napa chu thal-lhuh jeng ji a ahi akiti.Hijeh a chu thil boi/thusa khat ahung umteng mipi ho kichih thei nading,a nailut hih-un um dal’un ti-na a kimang ji ahi.
81. Sel kal ding na bang’e.(In sunga me tui lou kom le chaten va jang khaija an ahin neh ji teng’u le nu le pa ten chate agah hou na jiu ahi.)
82. A khong gin na kilam hih ding ham.(Lam ho khu khong gin nin apui ahin,agin non le chop nonding) athupoh a don but ding ti-na a kimang paochamtuh ahi.
83. Sel nulam sijol la akileh ton,Jong nulam Mong-on na aki loitoi.(Gan cha jengin jong asangkai ahei,Nulam kiti-a hin ngailut na chombeh a-um’e.
84. Jong’in amu nin akhotjah’e.(Ki jontai na paocheng ahi,akit anoh ding gel louva ki mangcha ho,kisei na ahi.
85. Deng kot le Mankhong.( Gamlah a chu gamsa ho chun Deng ho chu ajui jiuva alhah jiu ahin hijeh’a chu akot aso nalam ma chu thingbong thang chu ikam le sa akipo teiji.hibang a chu thule la jong adih le ajoi ja chu ina pan na ahile adih le adih lou chu kimu doh thei ahi.
86. Khong joh le Dah joh.( kibang le kibang tina ahi.)
87. Na vot thi chop jeng’e.( gamlah a vot chun eichop teng le amoh lha lou,avaset masang se’a ,amavang avaset tengle acham cham ma kilehlha jeng ahi.Hijeh a chu mikhat anatoh athilbol na a along lut val teng gakisei ji paocheng ahi.
88. Numei khat nun Haosa la kaki chan,Chaga la kalung sen,(Mikhat ni mi ni chu alung lhai jou lou ding mong ahi, Hilang khulang tia lung gel sekhen na aum theilou teng hiche paocham tuh hi gah kisei ji ahi.
89. Mei-am chon kha louvin anat na ahe poi.
90. Mei’am ponse’a ki tom ding ham.( chapang khat’in khanset abol la kholai min la he thim heo hou cheh ahi’a la a-in kote le chapang chu nom naisai lou,Hitobang ho sei na a kimang pao cheng ahi.(Ki mel khu nom ho houset na paocheng ahi)
91. Ki ki Ai-el som jeng’a.(Vaichat hahsat jeh a aki cha lohmo hel teng kimang pao cheng,ki lhaset ham na paocheng ahi.
92. In aneo le kitim hi-tin,alet le iki lhot hih ding ham.( Hiche hi Insung kivai hom na a nu le pa ten cha le nao te umlam beilam pholou va achon ji teng’u le apho salnau paocheng ahi.
93. Kichavang leido.( ipi ahung so ding he lou lai ja ki moh nep jeng) ho gah ki daina paocheng ahi.
Masanglai jin Vanthang kiti mipa khat ana ume. Aman numei mel hoitah Lhangminu kiti khat ana kichen pin ahile Chapa ni ananeilhone. Achateni chu Dathang le Dapa akiti. Aneojo pan anu noi achiepnop laitah in anu Lhangminun anadalha tai. Hiche nia patchun naochaga chu agenthei hinkho ahung kipan tan ahi.
Dathang Kelcha delthei ahunghi laijin apan meithai nu khat akichenpin, amanun jong chun cha khat ahin nei tan amin Jamloupa asah taove. Anuno nuchun Vanthang cha masa teni chu amu nom hih beh in, a’engbol jing keitan ahi. Tongthei thamthei jong hilhon loulai chu nilhum lhumin loulaija chun na atohsah jin ahi. Ama chapa Jamloupa chu louto langa Lui (Vadung)a chun akichep nilhum sah sahjin ahi. Nilhah inlama ahung kile tengu le ama chapa chu mangvom (thing meikahvom) anupeh jin, Dathang le Dapa chu asilthengjin, ajipa jah a, “Nacha teni hi kivet tang, tohding thamding atilhon pon, sun nilhum lhumin Luijah akichem nilhum lhumji lhonin, keima cha jengseh in bou na tong nilhum jin ahi” tin joule nal in ahehse jitan ahi. Hiti chun, “Sei ngailou chapang ahilhon’e” tin jingkah nilhah in ahang hangjeng jin, ahouse se jeng tan ahi chule vohjong avojin ahi. Hijeh chun chapang teni chu amitlhon’ah mitlhi ahulman pon, anuno nun abolna lhon chu genthei tah in athoh jing lhon tan ahi. Apa lhon chun ima abolthei dehpon amoh vet vet thojeng in ahi. Ahin nikhat chu Vanthang umlou kahchun amanun jong Ahpi noukai hangchu aman in, adapkah dungle ajunthahna ho achuhpop sah in, ajipa ahungphat in, “Nacha teni phatmona hi kivet tang, eibolna lhon hi kibolna hinam” tin avetsah tan, “tu tua nagathah mang loule ikikhending, keijong ka inn’a kakile ding ahitai” tipeh e. Ajipan jong hichu atahsan in chute lom loma umlhon ham atin, gamlah’a apuijin, Ahmul tampi toh apohthan, Munjaang khat a chun akinga taove. Hiche laimun a chun Kho ahungjing tan ahile apan thing ahinchomkhom in mei ati peh tai. Jankah’a achateni ihmut kahlan’in, guhthimchan ahindalha tai. Achateni chu aven alungset lheh jenge. Ajinu thu anielngam kitlou jeh chun adadan vengam lou sa san ahindalha nah nah’e. Hinlah ahungkhahdoh lhon’a inn ahungnung lhun theina lhondin hiche laimun’a pat chun Suonglheo le Ahmul hochu ahin lhahsah phei peh tan ahi. Gammang lah’a chun Kho helou chapang teni chu ageh khovah lhon tan, jingpi phielvah chip chep dapjin jenin, ahungtho doh lhon le apa ana um tapon ahi. Hichun gammang lah’a chun avahle lhonin ahile Ahmul hochu amulhontan, ahinjui lhon le nilhah lam in Inn ahunglhung lhon tai. Achateni amuchun, anunonu lhon chun umje touje helouvin anihlha suhle toule athon, indung invai asun, ahangjah jah jeng tan ahi. “Kagathahdoh tai nati hilou ham hoiham namithah doh” atin ajipa chu ahousen a inlama kile din akigo tai. Nikhat hi amanjong acha teni chu gammaang’ah apui kit in ahile agamlha lheh jeng tan ahi. Dathangin jong ache khahlouna gam ahitah jeh chun, “Hepa hoila iphah uhitam” atileh apan jong, “Naputoh kathang kamna lhon” atipeh e. Achebe kit un ahile Dathangin adongkit in, “Hepa hoilai iphah utam?” tileh, “Napu to Kasielnou lona lhon” atipeh kit e. Chu in hetphah louna gam’a apuilut tan, in’a patna gamla thimtah Muolchung khat’nah chun Kem sangtah ado in, kalbi asemdoh in, acha lenpan, “Hepa nidang ithaang kamlai lhon’a bon bol louva, hiche kem nado hi ipiding ham” tia adoh lhon le apanjong, “Gamle go vet tupna ding le kehbe nading hichu” atipeh tai. Hiche Kemchunga chun atou vun, apachaovin alel lheh jengun akicholdo taove. Akichol laijun achateni a-ihmu lhu lhon tan ahile alungse behseh in apheichung akikhapsah tan ahi. Apheichunga lungmongtah a ihmu achateni chu aven avoujang analheh jenge. Ijouse agelin adalhah ding Chula ahitan, adalhah nungle hoilai ipi anehlhon a, iti hinkho aman lhon ding ham tia agellai tah in anuh ahungbing tan amit’a mitlhi ahunglonglha tan, achateni chalpanga achun ahile ahungkhang lhon tan ahi. Hichun achatenin, “Hepa lhonlhi ham thonggo ham?” atileh, “Lonlhi hida dem Boi, thonggo hida dem, ihmu lhon tangem” atipeh le a ihmu kit lhon tai. Hichun achateni chu Kemsang chunga chun ahin dalhan inn lam’a hung kile tai.
Achateni chu ahungkhah lhonleh apa chu ana um tapon, aholmo hel lhon tan ahi. Gammanglah a Kemsang chunga chun adinglhon in awsangtah chun, “Hepa Hepa” tia akoulhon vang in apa hougin akija mong mong tapon, hichun Dathang jong Kemchunga patchun akijut lhan, anaopa kumna ding kalbi phaten asempeh in, ahungkumlhah lhon phat in apachu gamnoi aphengin aholtho jeng lhon tan ahi. Amudoh dehlou phat in, “Hepa,…….. Hepa……….” tin awthongje ju chun gamnoi dainoi jachu akou lhon’a ahile, mikhat in “Hoi……….” ahitin agavet lhon le koima ana umkit poi. Hepa tia akoukit lhon le Gampu chun “HOI” atikit tan ahi. Hichun amanin, “Kapa nahipoi, Gampu nahibouve” atilhone. Gampu (Thilha) ahi ahetdoh lhon phat in ahung kile kit lhontai.
Apa la aholmo hel lhon tan, amanila gamnoija chun kicha sasan, gilkel le dangchah thohpum pumin asun ajan in avah le le jeng lhonin gentheina sangtah chu atoh lhon tan ahi. A upa jong lunglen kisan, anaopa chu gammang lah’a chu ahinkaijin, ahunglhon le ahet khahlou nao gam ahijeh chun suhna ding helouvin a umlhon tan ahi. A upa jong alha asebehseh in, anaopa kom’ah –
“Meithainun Ahkho akisi’n, Lengvai lousongin, Kajo toh chang’ang eikhenloi” atin ahungvah phei phei lhontai. A-upan jong anaopa kom’ah, “Kanao, hiche a hin ana’um tang’ong, keiman khuche Thingphung chunga khun kal’ing ting gamle go gaveng kate” atin thing chunga chun akaldoh tan ahileh, thingphungbah ngotsa akohom sunga chun Vaphol (Pholva) Tui ni ana um’in, agilkel adangchah jeh chun adonin ahile amul neokhat khat ahungkeh tan, ati ahungthah in akithin thin’a akikhot khot le alhamul le amul ho ahungkehdoh tan Vaphol akisoh tan, anaopa Dapa’n jong, “He’O keijong keijong” atileh a’Upan, “kanao kamka kamka” anaopan jong akam ahinkah in, chunglanga patchun Vatui chu ahinsun lhah leh vatkhat bou avalut in, amul le alha ahungkeh pan tan, aleichu thah asan achil asetna ahile asetlha jou tai. A u-pan jong amohchu agah sun kit le, thah asakit in akikhot lhah kit tai. Vaphol tuila adang a umtapon, a-upa chu alengthei tan, ahungleng tai. Chu in anaopan, “He O, kei I kati ham?” atileh a-upan, “Kanao, liebel liebel” (Lie=Shadow) atipeh tai. A upa liim nung nungchu abelle len, hinla linglah khaolah, kolkenlah le suonglah ahijeh in aphajou jipon, chuleh thing bohlah ahitengle a’upa lie lim chu amuji tapon ajuithei ji tapon ahi. Hiti chun Lhemlhunga akiseplhun a-upan adalhan aleng mangtai.
Dapa jong kicha pum pumin achangseh chun gammang lah a chun avahle lejeng tan, munkhat a chun Theichang phung khat ana umin, ana mindeh jengin ahi. Gilkel le thachol tah ahijeh chun Theiphunga chun akaldoh in anetan ahi. Chutia theiga anehlaitah chun Sumtum kaite pachan Sumtum ahinkai lhon awgin chu ajatan, akouphei jin, “hunglhon o, theichang amin’e, hungnepa lhonin” atin, ahunglhon phat in Dapa’n jong, “Hepa natengcha chu neihinpe tadin, theichang minlai lai hinsut lhah peh inge” atileh khatpan jong tengcha chu apetai. Dapa’n jong amin hoisel khat atengphe muh’ah athil in, “Hepa nakam kah’ o hinhet peh inge” atin agahkat le, theichang chu akamsunga henglut bang akisan, akamsunga thengcha asunlut pai paijin asunlih tai. Chujou chun achapa jah’a, “Sumtum chu iti nakai lhon ham neisie peh in, naseilou lekatha ding nahi?” atileh aman kicha sa sa’n, “Kapa chun hiti hin akaiji’e” atin:
Sumtum kakai, Paitum kakai,
He….. ho, He…ho……” atiji e atile, Dapan jong ama sei bangchun aseijin patjanga chu akai le ahungjel tan ahi. Chuphat chun aman jong Sumtum kaipa chapa athat kit in, Sumtum chu ahin kikai tai.
Dapa chun Sumtum chu akaijin ache chen khokhat aphah phat in Khomuol’ah akinga’n, Sumtum chu Khomuol’a chun adalhan khosung alut’in, vengning langa In khat’a agalut le Meithai tehsepi khat anachengin, hiche’a chun alhungtai. Nilhah vaikon hung kile jousen Sumtum chu amuvin akaiju le akaibut a umtapou ve. Amujousen Haosapu kom’ah agasei taove. Haosa pun “hiche Sumtum chu ka in’a hinkai lut lut chu kachanu toh kakichensah ding, kagam jong akehkhat kapehding ahi” tin aphongdoh tai. Khosunga gollhang hon aban banin Sumtum chu akaijun akaibut’ah khatcha a um tapouve. Chuphat chun tehsepi in’a jinlhung Dapa’n Sumtum chu patjang in akaijin, “Sumtum kakai, Paitum kakai, He… ho, He… ho, ” atin Haosapu in leitol’a ahinkai lut tan ahile haosapu jong akipah lheh jenge. Haosa pun akitepna bangin achanu Chaichin chu Dapa toh kichengdin ape’n, agam kehkhat jong ahomin, chule Sumtum jong chu alepeh tan ahi. Hiche nia patchun Dapa le Chaichin’in hiche gam’a chun kho khat asat lhon in Chaitol asah lhon’e. Sumtum aneilhon jeh chun Vannoija ahaosa penle aminthangpen ahunghilhon tan, Chon jouna thei neile gou tampi ahinnei lhon tai
Dapa chu CHONG din akigo tan, upa ho henga asei le, “Nachon dingle na Upa kou angaiye” atiuvin, aman “Ka upa kouva koi cheding ham ?” atileh, Baibeh in ken gakou inge, atin, iti naga kou dingham gahtho temin? atiule, “Blekblok Blekblok” atin pal leh’a akichop le le leh ahol akita thit in, tuni geijin ahol asan den tai. Amahon, namikou ding dan jong adih pon na awjong angeipoi atipeh un ahi. Chu in Va’ah in, ken gakou inge, atikit in, gahtho temin atiule Va’ah chu alengin thingchung khat a atouvin, “Awk Awk” agatile koiman mikou nahi heponte atiuvin ahile Vahuijin, ahipoi ken gakou inge atikit in, iti naga kou ding ham ? atiule aman leng ingting thingchung sangpen leh’ah gatouving ting:
“Sangthing lel’a Pholva O,
Toijin Chonkhong abenge,
Toijin Laijon hunghen ati’e”. tia kaseiding ahi” atileh mipin jong pha asah un, nangkal’a themding koima um taponte” atiuvin Vahui chu Dapa upa Vaphol koudin asol taove.
Dapa Chon na’a jaoding le opding in chunga leng leh noiya vahjouse ajat kim’a chule mihem jouse kikou cheh ahi. Ganhing lah’a Dapa chon dia pangho min phabep le anatoh u phabep chu ahile :
[1] Sumbupi – Amachu insungmi chaloh vesuilen apangin, inkam chunga atouvin, mihemho chaloh avesuilen ahi.
[2] Uicha - Uicha chu tucha ahijeh in Jutwi dip’a pangding ahitan, atoutup theilou jeh in amakhel in Uphoh akilheng tai.
[3] Va’ah – Va’ah chu jem hom’in apang in, ana homchai tah jeh chun amading ana um tapoi, Hiti chun ankong semloi, Ju vai homloi chule ama ama mopohna dungjui in lamchom cheh in lamkai ding akilhengun, Dapa chun Chon ahin pantai.
Va’ah chu akinganse dungjui in, Chon kin’a hung jouse chu Jemkhat cheh ahop peh in ahileh amading ana um tapon, hichun belmangvom anu peh’un ahileh, tuni geijin avomlo tai.
Vahui jong akinganse na bangtah in, Vaphol chu ahin pui lhung tan ahi. Chaitol Khopia chun Vaphol in anaopa Chontol lai aleh in, kanaopa Chon melchihna ahi atin, alhamul ho ahinhom tan, anaopa delkopma ato’peh panin, chu in lhacha ho, chule mipi ho aban banin ahoppeh tan ahi. Apa’n jong, “kanao keijong” atile, “Hepa kamka kamka” atin akamkah le akamsung dimset in a eh athah khum tan ahi. Dapa upan age/ajem ahopsoh phat in, lengle thei talouvin tol’ah ahunglha tan, Hijeh chun anaopa toh sot tah achengkhom lhontai. Hinla mihem le Jule va chengkhom thei ahilou jeh chun, Vaphol jong alhamul ho ahunglhin doh kit phat in Vacha gam’ah akile kit tai.
Hiti chun Chon khong abeng un, alam’un Ju le Sa aneuvin, lamtol akuol’un, Siel abon’un, Sielkal abol un, Sielchu aheijun alampiuvin golnop tincheng aboluvin ahi. Sielpanglap abol jou’un athat taove. Golseh jouse jong aban ban in abol un ahi. Golseh bol’a lamkai pan kibotding ahinsomin, Simbengle Juthel loikhat in apansah in, Juchou le Juhei loikhat ahisah in, chu in Juhei le Juthel akibot lhon le Juthel in apaitan ahi. Juchou le Simbeng akibot lhonle Simbeng in ahinpai kit tan ahileh golseh lamkai Buipin jong kilom mo asalheh tan, “Itidan’a Juchou hitebep pi khun Simbeng alel hitam? tin achuti nui nui jengle, amit akichina kah in Buipi ahahdoh jou tapon, amit neocha ahiden tai. Chu in Juthel le Juhei akibot kitle Juthel in ajoukit tan ahi. Simbeng le Juthel loiho ahatjoh phat un Juthel in hatmolsona Laa abol’in, “Dapate Chon nin ka’Un Chouju paijin, keiman Heiju kapaiye” Simbeng le Juthel loiho chu a ao ao tauve.
Alangkhat’ah, Golnop kibolsung chun Chungleng Vachaten kikhopna anasem un, alamkaidiu khat lhendoh din akilol taove. Alamkai dingchun Vakul le Vaphol khatjo sang kilheng hen tin aphatsah taove. amani lah’a apha jo jo lhending ahitah jeh in amani chu thudoh aneijun, “sunle jan hi iti umleh phading ham?” tia adoh uleh Vaphol’in, “Janthum kijom henleng, Sunthum kijomle phante” atin ahileh akikhom ho chun, “kahetaove, namailang khuh pumchun potdoh tan atiuleh Vaphol jong apotdoh tai. Chu in Vakul adoh uleh, Vakul’in, “Sunle Jan kilhah kah henlang, sun neh holna in kimanghen, jan kicholdo nan kimangleh Katie” ahinti leh akikhom cheng in aphai atiuvin alhao ajap pohdot dot jeng taove Hiti chun Vakul chu chungleng vachaten alamkai diuvin alhengdoh tauve.
Chujouvin chungleng vachaten a Lengpa dingu kiholna aneikit un ahileh Khatjoh sang lhendohna ding in Vaphol le Vakul chu alhengdoh kit taovin ahi. Kitetna asem un, tun ahileh Vaphol seibang un, sun thum le janthum kijom dinga aphatle aphatlou hetna dingin kiha tet lhon henlang, chu a jingthou masa pen penchu ilengpao himai tahen, tin kiphatsahna anei taovin ahi. Chuti chun Vakul le Vaphol chun sunthum le janthum chu ihmu louhel in akiha tet lhon tan ahi. Hinlah Vakul chu lungthim themtah in, janle a ihmun, sunle ahahjin ahi. Hijeh chun sun’a kipan lhon ahin, janthum kichaini khovah then thenin Vakul chu kipah tah in aham’in apengin abuh’a kon’a ahunglen doh jengleh, Vacha dangsen a’aojeng phat un Vaphol chun sunthum le janthum hah lhumkei ahijeh chun alelsasan nangphel pholin Vakul nungsanga chun ahung kijah dol dol in ahileh, Vacha danghon, “Vaphol Vaphol aphachom tapoi” atipeh taovin ahi. Hiche nia patchun Vakul chu vachate jouse chunga leng ahunghi tai. Chujouvin Semang pachong aban banin ahung kilheng tauvin, Semang bulpi dingin Lhanla alhengun, anuoidou din Chaltupi, Julei, Longhol chule adang dang jong akilhengsuh suh un ahi. Julei hi noilan daivei lamkaijin alhengun, akithopi dingin Leichil ho alheng’un ahi. Tuni chanin gamlah a Vakul umna mun’ah jule va danghon alengpao ajadan u le ajen danu ivetle thil kidang khat chu ahi.
Vachate leng kilhen jou chun japi ankong umkhomna Chon bolte (Dapate) in’ah asem’un, ju adon’un, sa aneuvin a’aodeng dung jengun ahi. Chu in mipi chu sachan ahinhom taovin ahileh Thangkip aduha thuh jeh in sachan sagi achanlotan ahi. Aman von sagi aneija, von chom chom’a sagi vei kivon a ache jeh’a chu sahomhon michom chom ham tia sagi vei sachan apeh u ahi. Thangkip’in nikhat sungin sagi vei vouso akhel’e kiti hi hiche a kon ahung hipeh’e.
Sumbupi Jutwi dip’a pang Uphoh chu ju kham behseh a, amitkao jenga ahou jing jeh chun alunghan tan, atom atel’in aman in meilhum sunga alehlut tan ahi.
Chujou vin Gachang toh kikhen lou Buipin angonga aki’o agapahba pum’a alut apot seh le inkam chunga tou Sumbupin amit thip tenin ahileh Buipin, “Nang jonghi mitkou letlut chun” atijing tan ahileh Sumbupin jong “talom lom’a, nang Buipi na imit laivom kadouva nalut napotdoh seh le neimel chih a, neipho jing ham? Nang mit kichi ngeng ngung chu ka otcha deh poi” tin atouna na’a konin ahungleng lhan Buipi ngong chu ahehtan in Gun gal langa alhoh mangtan ahi. Sumbupin Buipi lu ahetan’a alhoh mangna la chu Gal’ai nileh kisaji ahi.
“Simbun Builu alhoh’e, Gun gal akaipi tai.
Simbu laitha kei aitha khokim’a lu achongna’e.
Chule Uphoh thi jan’a Uphoh jinun la asemin alachu:
“Dapate Chon’a che Uphoh joujam,
Kengsakamkei hoija vaithamm haime”
Sumbupi chu japi vetup dinga kipansah ahijeh in jading mong chu ahinai, hinlah mipi chu ju akhamphat uva longni kilihlo ahitai. Uphoh chu Ju akham phat a Sumbupi chu amitkaova ahouset jing phat a lunghanga lhumsunga alelut ahitai. Lim le mel hoimo chun kihouda leo longni jen kilih lou ding ahi. Nithum jou Chon kibol kin kichai chun Dapan jong nommo asan, Uphoh jinu akouvin, leibang ninga chun leiko achouvin achensah tai. Dapa nule pa jong milah a lhangam lou sa san ahunglha lhon in, akisih behseh lhon tan ahi. Hiche nia patchun Dapa chu Chaitol Haosa ahina ban’ah vonnoi muntin’a amin ahung kithang tan, midang hon dohle tun in ahin nei taovin ahi. Chule Gammang lah’a genthei anathoh naho chu nopsah nana hung kile tan, a upa Vaphol jong phat sot tah anachen khom pi e.
“ chaga nikhat akile teije”
Ahsijolnieng Thusim
Masanglaiyin mel-hoija kithang tah nungah khat ana umin amanu chu amin Ahsijolneng akiti. Chulai phat chun Gollhang ni ma hi ahoilhon le ahat lhon kibang chet a umkit in, amani chu khatpa min Palchatot ahin khatpa chu Mumchatot akiti.
Nikhat Palchatot le Mumchatot akihou lhonle nungah mel-hoi minthang Ahsijolneng thu ahinsei doh lhon tan ahi. Ajeh chu amel-hoina chu gamsunga mijousen kihoulim na’a aman jengu ahi. Amani golcha jong akhon khonan Ahsijolneng hel hite akiti lhon tan ahi. Amani, Palchatot chu mihaosa cha ahin chule Mumchatot chu migenthei cha ahijeh in mikitah khat in ahungkhang len in ahi. Hijeh chu jousei theilou le mikhoto them tah gollhang khat jong ahi. Hichun Mumchatot in Palchatot koma, “Golpa ahileh koijoh iche masat dingham?” atin ahileh Palchatot chun “Gol ken hel masange” atin Palchatot chu Ahsijolneng heldin ache tan ahi.
Palchatot chu ache che le lampia Nupi khat in Twi anakhaijin ahi. Nupinu chun “Nangpa hoija nache ding ham?” atile amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nadem” atile amanun jong “deipon nate katwipoh hi neihung pat tan” atin ahi. Palchatot jong alung ahangin atwithei apatdoh bang akisan toltoh asotbeh in adalha tan ahi. Palchatot jong ache kit’a ahile munkhat’a hin nupi khat in thing anachomin, amanun jong “nangpa hoija cheding nahim” anati le amapan jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin, eidei nadem ?’ atile amanun jong dei pon nate kathingpoh hi neihung pat tan ati le amapa alunghang in a Beng chutoh tol’a ason opden in adalha kit tai. Palchatot jong chua konin ache che kit’a ahile munkhat’a hin pasal khat in Sum anasuijin ahi. Amanpan, “Nangpa hoija che ding nahim atile amapan, “Ahsijolneng hel’a cheding kahin eidei nadem?” atikit le khatpan jong dei pon nate ka Sumsui hi neihung suihu tan atileh Palchatot jong alung hangin asumsui chu agatuh keh peh in adalha tai. Chua patchu ache che kit in ahile munkhat a hin Gulngong san khat hi Sachepthang’ah ana oh tan ahi. Hichun Gulngong jong eihuhdoh ding khat ahunge tin kinem tah in, “Nangpa hoija nache ding ham?” tia adoh le amapan jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin eidei nadem?” atile Gulngongsan chun “Deipon nate, neihung sutlham tan” atileh Palchatot jong alung ahang behseh in koi suhlhah malah chun agaluoi gah cheh peh joh tan ahi. Palchatot jong ache che kit’a ahile munkhat a Lomlhang khat anabungun lou anavat un ahi. Amahon “Vo Nangpa, hoija nache ding ham?” atiuleh amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin eidei nadem? atile Lomlhang hon deipon nate hungin lang lou neihungvat hu taovin” atiule alunghangin avei asan khumin adalha tai. Chua pat chun Palchatot jong ache che kit le munkhat a hin gitcha honkhat in Twikhuh anakhot un ahi. Nisatlai ahijeh chun Gitchate chu dangchah’a thigam diu ahitan, iti akhot vangun twi akikhot doh thei mong mong tapouvin ahi. Hichun Gitcha hochun “Nangpa hoija nache ding ham tia adoh ule amanpan, “Ahsijolneng hel’a kache ding ahi, eidei nadem” atile Gitcha honchun “Deipon nate, chusang chun katwikhuh khot nuhi neihung khot hu taovin” atiuvin ahile koi twikhuh khot hu malah chun leisai athekhum in dalhatai. Hichun Palchatot chu ache che kit in ahile munkhat’a Mol le Mol kahlah a chun Meiluom ho suhna ding helouvin ana kiting den taovin , Meiluom hochun, “Nangpa hoija nache dingham?” tia adoh ule man jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin, eidei nadem?” atile atile amahon, “Dei pon nate, chusang chun kalampi diu neihung hiljo taovin” ahin tiuvin ahile amajong alung ahang in achen aga nam chah cheh jon, ahin dalha tan ahi.
Hiti chun ama jong ache che leh akhon khon nan ahsijolnengte chen na khomol chu agalhung tan ahi. Hichun Palchatot chun a Thalpi akilah doh in agahkap le Thalpichang chu alengin ahsijolneng insunga agachu tan, Ahsijolneng “Hiche mol jonghi hoiya kon hija” atin aheh bongin innoi lama chun apaimang tan ahi. Chujou chomkhat jouvin Palchatot chu Ahsijolneng te in agalhungtan ahi. Chu in Palchatot chu Ahsijolneng kom’a “Nangnu kathalpi hinkap chu nana mulou ham? tin adong tan ahile Ahsijolneng in jong “Molkang khat vang insunga kamun, hoilam molkang hija katin kaheh bongin kapaimang tai” atipeh tan ahi. Nilhah lam ahung hitan, Palchatot chu athachol toh ahile agil ahungkel tan ahile Cholhanga Khangphei chunga chun alumin akicholdo tan ahi. Ahsijolneng nule pa Louva kon chu ahung vailhung lhontan, Ahsijolneng nule pa chun, “Jinpa hi valup ham, kel-lup ham?” tia adoh lhon leh “Valup hija khu” tin Ahsijolneng in adonbut in ahi. Palchatot chu jan khovah hel in gilkel athoh in, jingkho ahungvah phat chun lungna tah in inlanga akile tan ahi.
Ahsijolneng heldoh louva Palchatot ahomkeuva ahung kile chu Mumchatot in ahetphat in ama jong Ahsijolneng hel dingin ajingkho ahungvah phat in akipat doh tan ahi. Hichun Mumchatot jong ache che le munkhat’ah Nupi khat in Twi anakhaijin ahi. Nupinu chun Mumchatot kom’a “Nangpa hoija nache ding ham?” atile amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nantem ole eidei hih dem” agah atile amanun jong “deinan nate katwipoh hi neihung pat tan” ahintin aman jong agapat doh tan ahi. Mumchatot jong chua kon chu ache chekit le munkhat a hin Nupi khat in Thing anapon, amanu chun “Nangpa, hoija cheding nahim?’ ahin tin ahileh aman jong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nantem ole eidei hih dem” agah atile amanun jong “deinan nate, kathingpoh hi neihung pat tan atin ahile Mumchatot chu ache pheijin agapat doh in akholjin na aban ajompeh kit tai. Mumchatot jong ache kit’a ahile munkhat’a hin pasal khat in Sum ana suijin ahi. Amanpan, “Nangpa hoija che ding nahim atile amapan, “Ahsijolneng hel’a cheding kahin, eidei nantem ole eidei mo jeng dem” agah atile mipa chun “Dei nan nate, kasum suihi neihung suihu tan” atile ama jong ache pheijin Sum chu aga sui hu tan ahi. Chujou vin Mumchatot chu ache che kit in ahile munkhat a hin Gulngongsan khat hi Sachepthang’ah ana oh tan ahi. Hichun Gulngong jong eihuhdoh ding khat ahunge tin kinem tah in, “Nangpa hoija nache ding ham?” tia adoh le amapan jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin eidei nantem ole eidei hih dem?” atile Gulngongsan chun “Deinan nate, neihung sutlham tan” atileh amajong ache pheijin Gulngongsan Sachep thanga ohchu agasut lham tan tahi. Gulngongsan jong akipah behseh jengin “Hepu, nagenthei nalungdon nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijin” atin akitholmang jeltan ahi. Mumchatot jong ache che kit’a ahile munkhat a Lomlhang khat ana bungun lou ana vat un ahi. Amahon “Vo Nangpa, hoija nache ding ham?” atiuleh amanjong “Ahsijolneng hel’a cheding kahin eidei nadem ole eideimo jeng dem? atile Lomlhang hon “dei nan nate” hungin lang lou neihungvat hutaovin” atiule amajong ache pheijin Lomlhangho louvat chu agavat hu le alouvat uchu ahinvat jou loichel jengun, lomlhang ho akipah behseh un, “Hepu nagenthei nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijun” atiuvin ahi. Chua pat chun Mumchatot jong ache che kit le munkhat a hin Gitcha honkhat in Twikhuh anakhot un ahi. Gitchate chu dangchah’a thigam diu ahitan, iti akhot vangun twi akikhot doh thei mong mong tapouvin ahi. Hichun Gitcha hochun Munchatot kom’ah “Nangpa hoija nache dingham tia adoh ule amanpan, “Ahsijolneng hel’a kache ding ahi, eidei nadem ole eidei modem” atile Gitcha honchun “Deinan nate, hungin lang katwikhuh khot uhi neihung khot hutaovin” atiuvin ahile Mumchatot jong ache pheijin Gitchate twikhuh chu agakhot khu in, Twi jong ahin jaaptheng peh in achipsah tan ahile Gitcha te akipah behseh jeng un ahi. Hichun Gitcha hochun “Hepu nalungdon nahahsat nikho leh neihin gel tei teijun” atiuvin Gitchate jong chu ahin dalha tai. Hichun Mumchatot jong ache che kit in ahile munkhat’a Mol le Mol kahlah a chun Meiluom ho suhna ding helouvin ana kiting den taovin , akisunoh cheh chuh jengun ahi. Meiluom hochun, “Nangpa hoija nache dingham?” tia adoh ule man jong “Ahsijolneng hel’a kache ding ahin, eidei nadem ole eidei hih dem?” atile amahon, “Dei nan nate, keiho hi suhna ding helou kahiuvin kalampi diu neihung seipeh un” ahintiuvin ahile Mumchatot jong achen Meilom ho chu agamut cheh in, “cheuvin lang Molchin chin lah chu juipeh taovin” atipeh le Meilom hojong aseibang chun Molchin chin lah chu ajuipeh taovin ahi. Hijeh chun tunigeija hi Meilom honin Molchin lah dung ajuipeh nahlai u ahi. Meilom hon “Hepu nalungdon nahahsat nileh neihin sumil hih beh un” atiuvin akitolmang tauvin ahi. Mumchatot chu ache kit in ahile akhon khon nan Ahsijolnengte chenna mun aphah ding kon chun Kolkhat ana umin hiche muna chun Mumchatot chun a Thalpi akilah doh in agahkap le Thalpichang chu alengjel’in Ahsijolneng ponkhon na komchan agachun hichu Ahsijolnengin amuphat in “Kapatphei molding hinante” atin phatechan akikoi tan ahi. Chomkhat jouvin Mumchatot chu Ahsijolneng te in agalhungtan ahi. Mumchatot chun Ahsijolneng koma “Nangnu, kathil hinkap chu namulou ham?” atin agah dongin ahile amanun “Kamunai, phate chan kahetup in kakoi tai” atipeh in ahi. Hichun ahsijolneng in bu le Me tuitah in ahonpeh in Mumchatot chu vaset in anehsah in Chosah Khangpheija chun alupsah tan ahi. Nilhah ahung hiphat in Ahsijolneng nule pa Louva kon vai ahunglhung lhon tan, Ahsijolneng kom’a “Jinpa hi Va-lup ham Kellup ham?” tia ahindoh lhonle Ahsijolneng in “Kellup ahi” atipeh tan ahi. Jingkho ahungvah phat in Ahsijolneng pan Mumchatot koma “Ahile tupa, ibol hunga nahim?” tin adong in ahile aman jong “Hepu nachanu Ahsijolneng hel’a hunga kahi” atitan ahi.
Ahsijolneng pa chun “Tupa chuti chu ahile tol’a hin Si-umkhat bolhang ting nalo dimset kit jouva ahileh kachanu toh nakichensah nange” atipeh tan ahi. Chuphat chun Mumchatot chu akingaito to jengtan ahile phat chomkhat jouvin Gitchaten “Hepu nalungdong nahahsat nileh nehin geldoh teitei jun” atiu chu ahin geldoh tan ahi. Chutah chun Gitchate chu ahungleng lut jengun ahi. “Hepu lungdong hih beh in keiho ka umnauve” atipeh un, Si-kibolhase chu chomlou kah chun Um sunga chun alohdim sohkei taovin ahi. Hichun Mumchatot chu achen Ahsijolnengpa koma chun “Hepu, kalohdim sohtai” atin agapetai. Ahsijolneng pa chun “Tupa ahiloule tun inlhanga songpeh lentah khu gadomlut inlang leitol’a ka nisa lum oina ding in neikoipeh tan, chuteng kachanu Ahsijolneng kipuinan nate” atipeh kit tan ahi. Hichun Mumchatot jong alungkham lheh kit tan, akingaito to lai hin Meilom hon “Hepu nalungdon nahahsat nileh neihin sumil hih beh un” tia aseiju chuleh Lomlhang hon “Hepu nagenthei nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijun” tia availhah naochu ahin geldoh kittan ahi. Hitah chun Meilom chu ahung kitollut jengun, chule Meilom lah a chun Lomlhang ho chu thipchet in guhthim in ahung kitol’un, “Nangpa lungkham hihbeh in keiho ka umnauve, nangma heisa lut lut in lang keihon abonchan na dop peh nauvinge” atipeh tauvin ahi. Mumchatot chun hiti chun abol in aheisa lut lut in Lomlhanghon Songpi chu adom un, Meilon hon Lomlhangho asel un, Songpi lentah chun Ahsijolnengpa leitol’a chun adomlut tauve. Hichun Munchatot chu Ahsijolnengpa koma achen “Hepu Songpeh chu kakoipeh tai, ahsijolneng chu neipe tan” atikit tan ahi. Chuphat chun Ahsijolneng pa chun “Tupa, kati jouse la neibolpeh soh tan jing tengleh kachanu Ahsijolneng hi na kipui ding himai tantin, tun achaina kheh ding hitante, nache lhon tengle na buchunna lhon ding inlhanga Linglah’a naathel khu ehlou hel’in galou tan” atipeh kit tan ahi. Mumchatot chun linglah a ehlou hel’a thelna galoding chu alung adonglheh jeng kit tan ahi. Alungdon laitah chun Gulngongsan’in “Hepu, nagenthei nalungdon nahahsat nikho leh neihin geldoh tei teijin” atichu ahin geldoh tan ahi. Hiche pet pet chun Gulngongsan chu akom ahunglhung pai jeng in ahi. Gulngongsan chun “Hepu lungdong hih beh in keima ka umnai, ken galopeh nange” atin linglah’a chun akithol jel’in Nathel chu ehlou hel in agalopeh tan ahi. Chuphat chun Mumchatot chu Ahsijolnengpa koma achen “Hepu, Nathel chu kagalou tai” aga ti tan ahi.
Ajing kho ahungvah phat in Ahsijolnengpa chun aseibangin Bu le Me phatah in achunpeh in achanu Ahsijolneng toh Mumchatot chu alhadoh tan ahi. Amani jong akipatdoh lhon in ache che lhon a ahileh munkhat’a hin Lhomi Twikhuh asudoh lhon tan, hiche kom alhunlhon chun Ahsijolneng in Nih akihai ahin geldoh in Mumchatot koma asei leh Mumchatot in “Ahilou le nangma hilaiya hi ana umin lang keiman gala nang’e” atin, Kem sangtah dopeh in achunga atousah in ama chu inlam’a Nih lading chun ache tan ahi.
Mumchatot jong apute inlanga Nih ladin akile kit tan ahi. Chujou chomkhat jouvin Lhominu twikhaiyin ahungin, Kemnoija chu adin leh Ahsijolneng le(shadow) chu amudoh tan, aman jong “Ka le sam neisel selpi, neisel sel kenla ima neilouva” atin anihto abeng in akichop ji leh Kem chunga um Ahsijolneng chu anui ajabehseh in agah nuiya ahile Lhominu chun amudoh tan ahi. Hichun Lhominun, “Nangnu, iti nakal ham?” atin ahile Ahsijolneng’in “Katolam vanlang kangat’a kalu lam tol lang kangat’a kakal ahi” tin aseipeh tan ahi. Lhomi nun hitia chu abol’a akalji leh akilehlha jitan ahi. Chomkhat jouvin, Lhominun “Nangnu, nakal dan phaten neihil temin, na umna kapha thei mong mong tapoi” ati kit in ahi. Ahsijolneng in aseingai asei kit in, Lhominu jong atolam vanlam angat’a alulam tol lam angat’a akal kit le akaldoh thei deh tapon ahi. Achai chainan, Lhominun, “Nangnu, nakaldan phatea neisei peh lou leh na umna Kem kaphuh ding ahi” atin akhut’a Kem khom chu asat sat’a ahile Ahsijolneng chun ahintahsan in akicha tan ahi. Ahsijolneng akichat phat in akaldan chu ahiltan ahi. “Nalulam vanlam nganlang, natolam tol lam ngan hungkal lechun kaldoh tan nate” atipeh tan ahi. Chutah chun Lhominun aseibanga abol’a akal leh akal doh tan ahi. Lhominu Kemchunga akaldoh phat in “Gol, Hit kivetpeh hite” atin Hit akivet peh lhon tan ahi. Lhominun, “Gol keiya ve masan” atin Ahsijolneng chun avetpeh tan ahile Lhominu Hit ho chu Lungmul le Tanngol ngen ahin, athao thei dan dan, Ahsijolneng chu atimul athou leu jengin ahi. Lhominun, “Gol kahit namat teng neihinpe ji in” atin, Ahsijolneng in jong agahpe jin ahile Lhominu chun anehchai thu thu tan ahi. Phat chomkhat jouvin Lhominu chun “Gol, tun nanga ve tange” atin, Ahsijolneng hit chu avetan ahi. Hit ve bang akisan, akhut tin’in Ahsijolneng tuhkhuh sihlut in athi achop hamdah dah jengin ahile achop kangin ahile Ahsijolneng athitan ahi.
Ahsijolneng athi phat in alongchu Lhominu chun pam lama aga koimang tan ahi. Hichun Lhominu chun Ahsijolneng vonho chu akilah in alhingset in akivon tan ahi. Chujou chomkhat jouvin Ahsijolneng jipa Mumchatot chu ahunglhung tan ahi. Mumchatot chun ave ven ahile ajinu chu Ahsijolneng toh kilou asa tapon ahi. Amanpan jong “Kajinu nahipoi, nang koi nahim? atileh Lhominu chun “Iti kahida dingham” tin adachah kheh jengin ahi. Mumchatot in “Nakhut jung jong asaovin” atile Lhominun “Nahung nading kako ko nalam’a sao ahitai atitan ahi. Aman jong na mitmul hojong asao jenjun jenge” atileh Lhominun “nahung nading kavet vetna’a saodoh ahitai” tin asei kit in ahi. Mumchatot chun ahilou le che hitin Ahsijolneng nahile lampi jong he in natin chule ka Uichalpan jong nanahet ding ahi” atin inlam jonin ache lhon tan ahi. Lampia chun Lhominu chu lampi hilou lou lama ache jing tan ahi. Mumchatot in “Lampi hitalou pichu nachena” atile amanun jong “Kahet nah chu, moh’a ule nao dam dam nam katia chu” atin akilep ji tan ahi. Phatchom khat jouvin In agalhunglhon tan ahile Uichalpa chun anahap hap jeng tan ahile Lhominun jong “Iti Ui kihi ja tule tu kah’a mi kihaija” atin, Uichalpan aha hapcheh cheh phat chun ahin ngih tan ahi.
Nikhat Lhominu chun inlhanga a’eh athah le a’eh chu Um-guiyin ahungkeh doh in ahi. Mumchatot le Lhominu chu niseh le Lou akonji lhonin, amani Lou kon kah le inlhanga Um-guiya kon chun Ahsijolneng chu ahungdoh jin “Hing-nenu lhatna, Sel-nenu lhatna” atin insung chu athehngim seljin thilkeo lokeo ho jong ahetup peh jin ahi. Mumchatot in thil umdan chu avet vet’a ahile adatmo lheh jeng tan ahi. Nikhat Lou konveh akisan akigodoh in sunlam thim hin ahungin avetlhih le Ahsijolneng chu amudoh tan ahi. Chuphat chun Mumchatot in jong Ahsijolneng chu amat jenga ahile amanun “Neilhan neilhan! naloinun eineh kitding ahi” atin, hinla alhadeh pon ahi. Nilhah ahunghitan, Lhominu jong Louva konin ahung vailhung in, ahung lhun lhun in twikhaiya achetan ahi. Lhominu twikhaiya ache ahunglhun phat in aloipa Mumchatot koma chun “Kotbul’a katwibel neihung patlha in” tin aloipa akou tan ahi. Hichun Mumchatot injong achemjam akilah in kotbul lama chun ache phei in Lhominu koma chun “Kunjep in, kamaipha jep poi” atin akunlai tah in achemjam in Lhominu chu bongni ason atolam chu inlhanga avuijin, alulama chu insah langa avui tan ahi. Chujou phat chun Mumchatot le Ahsijolneng chu kipahtah in achengkhom lhon tan ahi.
Phat chomkhat jouvin Lhominu bohni aso’a bohkhat atolam inlhanga avui chu Nachaang phung in ahungkeh doh in, bohkhat alulam insah’a avui chu Songpi ahung kisoh tan ahi. Hichun Mumchatot chun ajinu Ahsijolneng koma chun “Inlhanga Naachang le Insah a Songpi khu khoikha hih beh in” tin athukham tan ahi. Hinla Phat ahungche chen ahile aloipan athukham na chu ana sumil tan ahi. Nikhat Bu chunna ding ahetlou phat in aman jong inlhanga naachang chu agalan ahile Nachang chun ahin vallhum dentan ahi. Mumchatot in ahetdoh doh in achen Nachang chu aphuh in akhedoh tan ahi. Hiti chun phat ahungche che kit in ahile aloipan athuhil naho ana sumil kit tan ahi. Nikhat Ahsijolneng chu ache’n insah’a Songpi chunga chun Nao-jundap agadah a ahile Songpi chun ahin vallhum kit tan ahi. Aloipa Mumchatot chu alungdong tan khomiho akhomin, Songpi chu ahalkeh ule Ahsijolneng chu alhagao ahung lengdoh in Van lama aleng touvin Chaobu ho chu ahamsel sel jeng in ahi.
Aiju lhong te thusim
Masanglai jin eimite thusim khat ana ume. Khokhat a hin nupa khat ana umin, amani hin chapa khat anei lhon ahi. Nikhat hi hiche naosen chu akipui lhon in gammang la’ah Hakai (Ha) laijin anakon doh lhone. Hakai alainao gam chu inlang toh kigamlat tah ahitai. Hakai nehkham ahin kilaidoh lhon a inlam ahung kile lhon leh lampi panga chun Aaigi phung amulhon in, avet lhon le Aaiju chu Aigiphung bul’a chun anavum let lut in alhoh lhona aneh lhon le alhumlheh jenge. Amanin jong homtho tah in Aaiju chu alhong lhonin, Paipeh dimset alhohchai lhon phat in ahomtho khoplhon tapon ahi. Alhohbe kit lhonle apoh nading aum tapon, hichun naopohna ponlhe chun akhol kit lhon tan ahi. Paipeh ni dimset le ponvai dimset a alhohdoh lhon aaiju chu inlam a pohding tia ahin got lhon phat chun naosen toh akopjou lhon tapon aboiden lhon tai. Hichun a-in neipun, “ahipoi, naosen toh ikopjou lhon louding ahi, Aaiju akehkhat dalha hite” atileh ajinun aaiju chu a itval jengin, “Hitobang Aaiju lhum hi hoija avel’a kimu kit ding ham? Hijeh chun “itaijol’a peng nah nah, avel’a hungpeng kit kit hih ding ham, naosen hi dalha jeng hitin, aaiju bou po hitin chetahite” atileh ajipan jong, “ahingut e” akiti lhon in alaigilga lhon naosen chu gammang lah’a kotong khat a chun alupsah lhon’in ahindalha lhon tai. Aaiju chu ahin kipoh lhonin inlam’a kilungtoh tah in ahung lhontai.
Gammang gamgil lah chu gamsa, jule va hanta gam ahin, mihem tamloulai phat ahijeh chun gamsa anatha neijin mihem’a din gamlen lhaile na’a hinkho man chu chihthei ngai anahije. Naosen jong angailai Chunle Jo’n ngailut homthona beihel’a gamlah’a adalhah lhon chomkhat jouvin adangchah agilkel ahung kipan tan ahi. Kaa le mao ahinthon, thousi vaibongin abomin hinlah ahuhdoh ding le avengbit ding koima aum tapoi. Ahpin bon anou te gimna le thoh genthei na jousea avenbit a, ahungkhan lhit kah a kituptah a achintup thei le Aaijulhongte nupa chun ipidia ataigui le alaigilga lhon naosen chu gammanga chu gimgenthei le thousi vaibong, sihmi chenai athohsah lhon ahidem ? Laina tah’a kap’a, lhase tah’a kinuh nuh jeng naosen chu akhoto ding koima a umtapoi. Chutia aka ka jeng laitah chun gammanga Lhominu khat gilkel’a nehding hol le le khat chu ahung tan, naosen chu ahinmu doh tan, nehding atile neo asavalin, Lhomi hijongle naosen gentheija akaa nale panpi ngai ahidan chu aven alungse tan, “tua kaneh sangin kivah ing kating, ahunglet tengle nehlhingin netange” atin a inlam’ah ahin kipoh tai. Naosen chu Lhominun phate chan avah in ahileh kumle lha ahung che chen, chapangpa jong Lom juithei chu ahunghi tai. Aloi agol hotoh akilom jiuvin, amachu alom chanpi hon anoise lheh jiu vin ahi. Ahung kinah ji tengu le aloihon “nuneilou panei lou” tin ahoujiu vin, tucha chempong hojong apohsah ji un a engbol lheh jeng jiuve. Nikhat chu Lhominu umlou kah in khosunga aloi phabep in vohding ahung go un, aman jong ipi kasuhmo hitam ? tia adoh le, “tuni a hi athiding nahitai. Nang nakithat jongle nahuhdoh ding koima aumpoi, chaga nulou palou, nang na um’a aphachom ding jong a umpoi” atipeh taove. Leitol langa pat a ahindel ule insunga ahungjamlut tan, kiselna ding ahetlou phat chun inkam’a akaldoh tan ahi. Aloihon mihem ahichu ahet jeh un anamu nompouvin ahi. Tollanga pat chun mihempa tilto chu molkangin asunjiuvin ahileh khatpa jong atijatji danchu seiding aheji pon ahi. Chutia a umjing phat chun ahung kigelin hiche hi ipi thu ham kahetdoh lou akhoh lheh tai. Hitia ka umjing le nikhat ahilou le nikhat chu kathi tei ding ahi atitai. Alom ho lah a chu aloi ngaitah khat ana umin ahi. Ama koma chun “golpa, ipi atile keihi iloi igol hon hibanga imudaova, nuneilou paneilou, nakithat jongle koima nahuhdoh ding a umpoi” tia eihou jingkei ju ham tia adoh doh jeng phat chun aloipan jong imajouse aseipeh tan ahi. Ven golpa, “Tua navahnu nanu khu nahingnu ahipoi, nangma hi mihem nahin, keiho hi Lhomi kahiuve. Nasenlaija nanu le napa’n a Aaijulhohna muna nadalhah lhon’a, navesui ding umlouva, gamgil’a thoisi vaibong, sihmi chenaijin nape’a naka ka jinglaija tua navahnu khun nahin kipoh’a, naletdoh tengle nehdia nakikoi ahi. Tua jong itih le naneh ding ham kiseithei lou ahi” atipeh tan ahi. Mihem pan jong, “Ahile golpa, tua ipi kabol’a pha ham” tin adongtan ahi. Aloipan, “Tua jong nehding nagot jing ahitan, navaikon navailhun sehle kotphunga phuhlhuh ding nagot jing ahi. Nakichihthei lou le hetman louva nahintha thei ahi. Hijehchun, navaikon navailhun sehleh, lunghang inlang kitom inlang, kalunggot kabol ding ahi, koiham kachunga thunei go, koiham kachunga vaihomgo tinlang kitom lechun nahin kicha tante.” Hitia aloipan athumop bang chun ama jong avaikon availhun sehleh akitomin ahileh Lhominun Mihempa chu akicha jep jep tan ahi.
Hiti chun nikho le phat ahung kitol tol in, chapangpa jong ahung gollhang lhing mong mong tan, “nikhat le hiche Lhominu hin eitha tei tei ding ahi” tichu geljing pumin hinkho ahin mang tan ahi. Hijeh chun ken katha masat angaitai tichun ahin gellha tai. Thana thei ding lungthim ahin gongtan, agamlen naji Chemjam chu akinol daojet in akikoi tup tan ahi.Jingkah khat Lhominu jing Twikahija che ahung kilen kotphung ahinphah chun gollhangpan, “Henu natwi thei doplhah peh inge” atin adoplhah got le phalel akisan, “natwithei kaphajou poije Henu habun in bung tadin” atin abunpet in atwithei pumin alol avat tan tan that tai. Lhominu atha chu Khomi ho koma jong ahetsah pon guhthimchan ahedoh/ akoidoh tan ahi. Hiphat chun achangin acheng tan ahi. Hiche kho a achanga achen jing chu dihthei asa tapon, “Midang in anu apa, asopi a u anao neicheh a lungmonga chengkhom a, keihi koiba kahim, kachanga kachen hi adihthei tapoi, kanu kappa beh kiholdoh tange” atitai. Aloipan aseipeh thu ho ahin geldoh in, anu apa asopi asang gam holdoh din akalsong tan ahi. Muoltin lhaangtin alhah tan hinlah anu le apa amudoh deh poi. Nikhat hi gamlah a thingpo’a hung nupa khat toh akimu ton, aman jong hichete nupa nung chu ahinjui tai. Khosung alut un, a inlhon chu veng ningkoi langpeh khat ahin, injong chu asedeh duh in, tapkong phung jong chu aapkhep khup jengin ana ume. Cha jong anei lhon pon, hijeh chun lunglengvai tah in hinkho amangjing lhon in kipana mong mong aneithei lhon pon ahi. Gollhang pan jong, “Kapu, Ipi tia lungnom mo keija hinkho naman lhon ham, keijong tunia pat’a nangni toh kachen khom ding ahitai, olmo lhon hih in” tia asei leh, aman, “Kanao, kiphatlam sah a, gena touna ding jong umlou, jingson janson jong kineilouva, genthei najouse kithoh a, ipi ibol vanga inchen namong mong umlou, hisang chun mundanga chetan” tin aseipeh tan ahi. Gollhangpan, “kiphalam lhon hih in, nangni umbangin um ngange. Nangni neh neh kaneh a, insung khat banga ichenkhom diu ahitai” tin adonbut’e. Hichenia patchun amani kom’ah a umin achengkhom taove. Nilhah in tapsah’ah atoukhom un akihoulim limtaove. Ajingin gollhangpa jong gamlengin achen, Sagol khat ahinpo tan ahille, tehse pi le tehse pu chu akipah behseh lhonin, a-insah a-inlhangho akhom lhon in anekhom taove. Ajingin avaikon doh kit in ahileh Sajuh lentah khat ahinpo kit in ahi. Ajeh chu Lhomi kho’a achenlaija aloi agol ho toh gamlenga saman a chejiuva, samat dan kihil themsa ahijeh a, agamlen tengle Sa polouva inn hung kile ngai lou ahi. Tehsepu le tehse pi jong akipah ma ma jenglhon tan, akithim hou lhon in “eini cha hileh ong” akiti lhonin, a-otcha lheh lhon tai. Khatpa chunla anule apa ahichu ahe kiu kiuvin, seidoh louvin achenpin ahi. Gollhangpa hungchen lut apatchun, ainchen alouchen u ahung kikhel tul tul tan, loubol thingpoh hihen, nehle chah hijongle minung ahinpha taovin ahi. Tehse tenin jong alungset lheh jeng lhon tan, ama umlouva phadingin akigel lhon tapoi. Nikhat gollhangpa jong aloukon na’ah akiggel in, anule apan asen atuija gammang lah’a, thoisi vaibong lah’a khotona beihel’a adalhah jeng lhon’a, taiguija peng le laigil’a peng mihem khat sanga Aaiju angailut joh lhon chu agelleh, donda dingham tin ahin gel in, hinlah ahung kigel kit in, “amani mimolheh henlang ngailut natoh chengkhom lhon hihjongle, tehnung voinunga agenthei lhon kakithopi louleh konba avet dingham, nulou palouva umho sanga kavang phanalai ahi” tin ahung kigel lhatan ahi. Ipi hileh amachu koi ahi kiphong din agel tan ahi. Nilhah’a tapkonga atoukhom laitah un, “Heno, ken thusim khat kasei nome, hingsei inge ong?” atileh anupa lhonin, “akhohpoi boi, seijin” atilhontai. Hiphat chun gollhangpan jong hitin ahinseije, “Masanglai jin nupa khat ana ume. Chapa khatbou anei lhonin asenlai jin nikhat gammang’a Hakai laijin acheovin, Aaiju minlai tah ahijeh chun aiju tampi ahin kilhoh lhontan pohjou lou khop in pot akisem lhon tan, naosen toh aiju toh kopjoulou ahiphat in Naocha khel in aiju joh chu ahin kipoh lhon in ahunglhon tai. Voujang natna beihel’a gamgil’a kidalha naocha chu, nehding hol’a vahle Lhominun ahinmudoh tan, nehdingla neo asah in, chule thoh gentheija a uma, thoisi vaibong le sihmi chennaiho ape’a aka ka jengchu avet le alungset’in, amanjong ahinkipoh in akivahtan ahi” tin Lhominun ahinvahdoh dan thusim ho ahinsei tan ahile, anule apa jong ahung kigel lhontan, akisih behseh, jumle jachat athohpi lhonin ahungkap doh lhontai. Vetna dingjong helouchun a umlhon tan, bolding dang umlou ahijeh chun achapa lhon kom’ah ngaidam akithum lhon tan ahi. Hiti chun a-inkouvin akikoijun akika to taovin, akingaidam to taove. Hiche nia patchun kingailu tah le lungmongle chamdel’in acheng khom taove.
Moral: Insunga khat mitmona kisim pehlouva kihetthem tohi kingailut punbena ahi. Mimo lheh jongle inu ipa hi jabolona sangpen le ngailut na sangpen pehdia lomtah ahi.
Thucheng hilchet:
Aaige – Aai kiti hi jat tampi aume. Ai’eng, Aivom, Ailhang, Aidulpong, Aipah chule adang dang aume. Hiche Aaigi hi thilkan na’a jong kimangthei ahi. Aphung bul’a aga umjia alom loma um ahin aminlaileh alhumdan anekha hon kihe ahi. Hiche aaigi hi Naang man’a jong kimangthei ahi. Adeh a Thomthang kamlai leh Palsom na’a kihamanji ahi.
Hakai- Hakai hi gamlah a keh khaogui Ha jatkhat ahi. Leinoi langa Balpi tobanga abal um ahi. Hichu kihon a kine theia hi.
Galngam le Hangsai thusim
Masanglai in lengpa khat ana um in, hiche lengpa chanu chuleh Meithainu chanu hi akitem lhonin, Thempupa koma Hahchao kikhensah din ache lhon tan ahi. Alhunlhon phat in amanin jong, “Hepu lungsettah in Hahchao neikhen peh lhon in”, atilhon leh Thempupan “Kaluppi lhon dingle khenpeh lhon nange”, atile Meitheinu chanu chu anomin, Lengpa chanu vang anom tapon ahi. Thempupa chun ani lhona ding akhenpeh in amavang Lengpa chanu ding chu Van-nenai twitoh ahalpeh in ahi.
Ni phabep jouvin golcha teni chu inlama din akile lhontan ahi. Lampi munkhat’a hin amanin jong a Hahchao lhon chu anotngim lhonin ahileh Lengpa chanua chu ahungpoh keh in amit tah asepeh le amit achotan ahi. Chujou phat chun achekit lhona ahileh Lengpa chanu chunkho amutah lou jeh chun aloinun akaitho tan ahi. Munkhat’a Vadung ana umin Vadung ahin pal lhon na’a hin Meithainu chanu chu Gul’in ahinman tan ahi. Phat ahungche chen ahileh Meithainu chanu hin nao ahinvop in, cha ahin neitai. Khomiho chun “Pabeiya naonei chu Gul’in amat hinte” atiuvin naocha chu amin Gultei asah taovin ahi. Hiche phatlai mama chun Lengpa chanu mitchonu jong chu Loujao tin’a ahung gepa lele na’ah gollhang vahle hon ahin jonpi peh un ahileh amanun jong nao ahinvop in cha ahin neikit tan ahile khomihon “Jao tin’a gehle le’a nao aneiye” atiuvin anaochu amin Jaohang asah taove.
Phat ahungche che’n ahileh Jaohang toh Gultei chu nungah gollhang ahung hilhon tan ahi. Nikhat Gultei chun Jaohang koma, “Nangpa, gal letol umhen lang hileh neihuhdoh jou nadem?” tin adongin ahileh Jaohang in jong “Kahuh jou ngei hih ding ham” atin a Thalpi aladoh in adoile leleh akilhaso in adongmanu chu akikaplih tan ahi. Chu in Jaohang chu alungna behseh jengin, ajachat to avale le’a ahileh khokhat’a hin agavah lut tan ahi. Jan’in Tehsepi le Tehsepu bangpanga adin’a ahileh Tehse tenupa akihoulimna aja’n, tehse tenupa chun, “Einila tehse thidi kon ihitan, ithikah’a eivahlih thei umhenlang Idoi le I’Aai kipele” akiti lhonin ahi. Chutah chun Jaohang jong tehsepi le tehsepu insunga chun alut jengin, “Hepi le hepu, ipi naseilhon ham, tin adongin ahileh tehsete nin jong athuchu a imkit lhon tan ahi. Chu in Jaohang’in jong, Hepi le Hepu, keiman vahlhon nange” atitan ahi. Hichun Jaohangin chunia pat chun tehsepi le tehsepu chu Bu tuitui le Metui tuijin avah pantan ahi.
Phat ahungche chen ahile Tehsepi le Tehsepu hi thi dingin ahung umlhon tan ahi. Tehsete nupa chun Jaohang akou lhonin, “Keini thiding kahilhon tan, kathinung teng lhonle Lielpi sung Doi le Aaibu khu kipoh inlang na inlam’a chetan, amavang Naanglemlhang nagei kahsen suging hih beh in” atilhon in ahi. Tehsepi Tehsepu athilhon phat in Jaohangin jong Lielpi sunga um Doile Aai bom akipoh in a-inlam jonin ache tan ahi. Lampia chun Jaohang in “kapi le kapu hin ibol’a Naanglemlhang nagei kahsen suging hihbeh in eiti lhon ahidem” tin alungtheh tan, aman jong a Sakhaova kon in Doi-Aai bomchu aladoh in agah hondoh leh photlot louvin nasatah in Huile Go ahung kitho tan ahi. Amanjong gangtah in a Sakhaovah gah khumtup inge atileh akinoval jeh chun akikhum khel in Doi-Aai bom chu akilih tan ahi. Aman jong adel’in, hinlah phajou deh louvin achuti deljeng tan ahi. Ahadel le akihalih cheh in, a-oldel leh aki–ol lih jin, akhonnnan Vadung lentah khat likong Santaili kiti khat’ah akilih lut tan ahi. Amanjong Santaili chan’a adellut jenga ahileh Santaili sunga chun Gulpi lentah khat in anakikhap in ahi. Jaohangin jong Gulpi koma chun, “Hepu, Kadoi-Aaibu neipen” agati le Gulpi chun, “Pethei ponge, kachanu Gultei man’a kakilah ahitai, tun chekit in lang ahung kilihna’a alip ho khu gakilo khomtan” atipeh in ahi. Doi-aai akilihna’a adalhah alip hochu tua Laangbel iti hou khu ahunghi pehtan ahi.
Phat chomkhat jouvin Jaohang ajachat le alungdon mana avale le kit le kho khat’a avahlut kit in, hiche khoa jong chun Teshsepi le Tehsepu in khat’a aga umkit tan ahi. Tehsete nupa hin lou abol lhonin ahileh Louva chun Ngalchang ahat behseh jengin amanin jong Loupam’a chun Pelngou tho thuothumin akamlhonin, Tholtho thum’in asat lhonin, Daibal aphut lhonin, hinla Ngalchangpa chun ajadeh pon ahi. Akhon khonnan Jaohangin Pelngou thosagin akamin, Tho thosagi in asat in chule Daibal aphut in hinla hijong chu Ngalchangpan ajadeh pon ahi. Jaohang alung hangtan, Ngalchangpa changdin akigo tan ahi. Jaohangin a Thalpi le aThal akipoh in Ngalchangpa chang din Lou lama achetan ahi. Loubuh’a Jaohangin Phoipi velthum in akivei khumin achan le janin Ngalchangpa ahungin, Loupam’a konin Thoukang Ahpi tebep khat asolin agachopsah le Thoukangpa chun Ngalchangpa koma, “Ahomthep thop’in migimla namdeh, sagimla nemdeh” agatipeh in ahi. Ngalchangpan jong atahsan mang hih in Vot Sielki tejen khat asol’in agachop sah kit’in ahile Vot jong chun hitobang machun agasei peh kit in ahi. Chutah chun Ngalchangpa chun mihem hidia atahsan lou phat in Louva chun agalut tan ahi. Hichun Jaohangin a Thalpi chu guhthimchan aladoh in akaple Ngalchangpa chu akaplih tan ahi. Jaohang chun Ngalchang akapchu aChiing khat asatdoh in a Thalpi chang bom’a akhumin inlama achetan ahi. Jingkah in Ngalchang akap podia khosung mite toh acheuleh neocha khat ana umin, khomi hon, “hoiba ham na Ngalchangpa kap aletdan natin, hiche pou kap’a khosung pumpi apodia nahungkou khah ham” tin ataitom taovin ahileh Jaohang jong alung ahangbehseh in, anung ajuija ahileh kol-hom khat’ahin ajuilut tan ahi. Kol-hom sunga chun agalut in ahileh Teshsepi khat ana umin, Jaohang koma chun, “Hunglut hih beh in, hunglut hih beh in, Jesung ahi” atin hinla Jaohangin aThalpi agahsep lut in, “Kathalpi bon hunglut ta” atin alutjenga ahile a Ngalchang kap chu ana umin anahai nem lhut lhut jengin, “Hiche hila kasakap” atin, Tehsepi chuto akinel nel lhon’a ahile Ngalchangpa thepmo ahiphat chun tehsepi chun Ngalchangpa chu asolpeh tan ahi. Hichun hiche Ngalchangpa chu Khosung mite toh ahin kipoh un aletval jeh chun tehsepi le Tehsepu chun a aipeh lhon tan ahi.
Phat chomkhat jouvin Jaohangin a umna Kho’a chun ji ahinei jin, chapa khat jong aneijin ahi. Jaohangin “Kaphat jouse kichatna le jachatna’a manga, muntin’a kisel le le’a kahi” tin achapa chu amin Sielleh asah tan ahi. Hiti chun phat ahungche chen, Sielleh chun gollhang jinei thei ahunghi tan ahi. Ji ahin neijin amanjong chapa khat anei tan ahi. Sielleh in achapa minchu Galngam asah tan ahi. Sielleh in munkhat lai Lou ahinvat in ahileh alouvat na’a thing kiphuh ho jouse chu jankah leh anathoudoh gamkit jin, chutia nini nithum lang a umphat chun Sielleh jong alung hangin, jankhat guhthim’a achan’a ahile Tehsepi khat ahungin Sielleh louvatna mun chu atenggol a ahinjep leh alouvat jouse chu ahungthou doh kit tan ahi. Sielleh jong alung ahang behseh in kining manchang louvin tehsepi chu amatjenga ahile aman jong, “Neilhan neilhan! thitho theina penange” ahin tin ahileh Sielleh in jong alhatan ahi. Sielleh chun tehsepia konchun Thitho theina tenggol chu akilah in inlam achetan ahi. Kum phabep jouvin Sielleh chu Louva ageh in ahile niseh le akhomiho chun, “Nachapa Galngam athitai” tin agakou doh jiuvin, hinla acheteng le athia chu midang nao anahijin ahi. Nikhat achapa Galngam chu ahungthi tahbah tan, khomiho chu acheuvin agakouvu leh anatahsan tapon ahi. Nithum le janthum chan nan jong agakou kit uleh hichun amajong achen agavet leh athia chu amanao anahi tahbeh tan ahi. Sielleh jong alungnat to alunghan pum’in a Thitho theina tienggol chun achapa luchanglang avoh le alulang bou ahingin, atolam avoh le atolam bou ahingin, ahingsoh jou tapon ahi. Sielleh jong alung anabehseh in Thijon lamtouva gamat ding atin adel leh Galngam chu Khoimu in ahungleng in aman jong amatjenga ahileh akhutvang kah’a alengdoh tan ahi. Hichun Galngam in apa ahin galsap in, “Hepa kumseh le Lou anavat inlang, khatvei lhou vinlang thumvei ana at tan,” ahinti peh in ahi. Sielleh injong achapa chu akimat thei khat leh atin athusei chu avel’in agadong kit in ahileh ajonan Galngam in, “Hepa, Lou thumvei lhou inlang khatvei at tan” ahinti peh tan ahi. Hiche jeh’a chu tuni geija hi Lou thumvei kilhouva khatvei bou ki’at ahitai. Chujou chun Galngamin apa kom’a, “Hepa neingailut behseh leh nao nanei kit teng amin Galngam mama anahisah kit tan” ahinti peh in ahi. Phat chonkhat jouvin Sielleh te nupan jong nao ahin neikit lhonleh pasal mama ahunghitan, amanin jong amin Galngam mama asah kit lhon tan ahi.
Hiti chun kum le lha ahungche chen, Galngam chu ahung golhang thim tan ahi. Nikhat hi Loupam’a leithang akamin ahileh janseh le Jucha ana ohjin, hinla agavet tengle anakisut jitan ahi. Amajong nikhat jingkah matah’in athouvin agavet lhih le Thonot in anakisut amun ama jong athangtom behseh in Thonot chu athat tan ahi. Thonot thilong chu thingkah’a atheh in avetlhih chomkhat jouvin le Thonotnu chu ahungin Jucha khat ahinchoijin, “Vete, vete, kanao Thonot” tin agah daijin ahile amala chatloh tahih beh jengin ahi. Amanu jong achepheijin achapa chu agah tuh le athisa anahi jeh chun alhu den tan ahi. Chutah chun amajong alunghang behseh in, “Koiham! koiham! kachapa thonot that’a, neng kate, chang kate” atin, anihto suh hih touhih athon, anihto abeh le vutvai akhuthe thu jengin ahi. Hichun Thingchunga kisel Galngam chu anui ajabeh seuvin, ahungnuija ahileh Thonotnun amudoh tan ahi. Hichun Thonot nun asamin, “Dam’a lep’a hung kikhom’un kacha Thonot that’a kamudoh tai” atin ahileh agam aleija Ganhing namkim ahung kikhom soh keitaovin ahi. Thonot nun ganhingho koma chu, “Keima thingchunga kal’ ingting, hin loilhang katin, keima Thonot kahi atijong leh nalhalou heldiu ahi” atipeh in, hichun Thonotnu chu thingchunga chun akal akal in aphah ding kon chun Galngam jong kideulam teng in akilamin, halho’a alho jengleh Thonotnu chu akilehlha tan, aman jong, “Thonotnu kahi” tia asap sap jeng vangin ganhing ten anechai tauvin ahi.
Nikhat Galngam gamlenga achele munkhat gamla thimtah a hin a hin mihem tobang sahem tobang khat toh akimuto tan ahi. Khatjong khatjong akive changmel jenglhon in houding jong akihou thei vah lhon pon ahi. ajehchu akihekhalou ahilhon jeh chun ahou masa ding umthei lhon lou ahi. Hichun Galngam in, “Vo kagal’a umpa nang koi nahim? tia adoh le, khatpan jong ima seilouvin athipsan tan ahi. Hichun khatpan jong “Mun’a kagin gal’a kangap Galngam” agah tin ahile Galngam in jong “Mun’a kagin gal’a kasai Hangsai” agahtin ahile khat jong khat jong akihou thei lhon tan ahi. Chu in “Kamin ija nahet ham?” akitito lhonin, akijol lo lhon tan ahi. Nikhat Galngam le Hangsai gamlengin ache lhonin, “Gol, ipu ipa nun itho dingham?’ akiti lhonin, akinopto lhon tan hai. Hangsai in Galngam koma “Kajol, ahiloule nangin hintho masan” atileh Galngam jong anomin ahi. Galngam in jong hangsai chu Nachang leilai khat’a apuiyin, “Nangma hikoma umin lang, neiven lang, amavang nakichat’a ahileh Chal’eh lhang khat a neihin septan” atipeh in ahi., Chal’eh lhangkhat apen ahi. Hichun Galngam chu akimin lah in Nachanghon chu tan lemlumin alha jengin ahileh Hangsai chu ahungkichan, “ajoleh eisat khante atin” chal’eh lhang chun ajolpa agahse leh Galngam jong anun tho chu ahaitan ahi. Chutima chun Galngam in jong Hangsai koma, “Kajol, tun nangin napu nun napa nun hintho tan atipeh in ahi. Hangsai injong Galngam chu Chal’eh lhang khat apen, “Neikichat le neihin septan” atipeh in ahi. Chutah chun hangsai in atin aha, amei ahinje doh in, akitumin, akikhovel jengle Galngam chu thing-on chunga khat a panga avet ahin, aman jong dap ahinsa akithin thin’a ahile chal’eh achoi chu akilelhah sah tan ahi. hangsai in “Jol, nakichat hitam?’ ahin tin ahaitan ahi.
Chomkhat jouvin Galngam le hangsai chu sa amaha beija man dingin akitep kitlhon tan ahi. Hichun gamlah’a ache lhonin Galngam in, “Jol, ahilou ngaple nangin bol masan” atin, Galngam in sa chu ahinhoijin Hangsai chu anapangin, atin le aha anathon anathat in, amahaho chu Leingan’a anahuh in ahi. Galngam ahungphat in Leingan chu achul lhan, “Hiche hila amaha” atin ahile Hangsai alunghang thim tan ajolpa chu ahin ngih tan ahi. Chujouvin Galngam chu ana pang in Hangsai in sa chu ahin hoiyin ahile Galngam in aThalpin anakap lih in, amaha chu Meija ahal in abeh le hangsai’in amaha chu amutapon, alung phamo thimlheh tan ahi.
Galngam in Hangsai jah’a, “Kajol, tunla sa tamtah ikap tan Mei la aumpon ipia igo ding hitam?” tin alungdong lheh tan ahi. Lungdong tah a akhoda le le lhonle Kolmong langa Ahsi pheleh leh khat agahmu lhonin “Hiche khula mei” atilhonin ahi. Hangsai in Galngam koma, “Jol, ken mei galange” atin achomin, “Molkhat kalkhat Molni kalni” tin achop achop jeng vangin aphajou deh tapon akhon khon nan achol behseh jeng tan ajolpa umna lama chun ahung kile kit tan ahi. Chuphat chun Galngam in, “Jol ahilou ngap le ken galange” atin agalhai jap in Mol-hap’a chun Meituh aladoh in Mei ason meisel’in ahin de’n ahungtan ahi. Galngam Mei la’a achepet’a chuHangsai in guhthim’a agavet lhih ahi. Hichun Hangsai in , “Jol nangin ba nakhut tin nagot to toa Mei naso ahibouve” atin ahile Galngam in, “Jol nangin jong got to temin” atipeh in ahi. Hiti chun hangsai in atin le atin agot to to jeng vangin Mei la asoh dehpon, ajolpa Galngam thilbol chu adatmo lheh tan ahi. Chujouvin asapoh ding chu Galngam alungdong kit tan ahile hangsai in “Jol ipi nalungdon pi ham, Pheiphit khat hinsat tan.” atipeh in, Galngam in jong Pheiphit chu agasat in ajolpa Hangsai chu apetan ahi. Hangsai in thu asam asam in Pheiphit neocha sunga chun sajouse chu akhum gamtan ahi. Galngam in, “Jol, sa chu a umin, thing hoiya kila’a kihon ding hitam?” atikit le Hangsai in Tenggol khat agasat in ajolpa koma, “Jol, kho naphah teng kho nupi ho koukhomin lang esah tan atin ahi .Galngam in jong, “Jol, ahile sa aumtan, thing jong aumtan, twi hoiya kila’a kihon ding hitam?” atikit in ahile hangsai in Galngam Twi’um neocha chu alan akomlhona Vadung khat’a twi jouse chu akhum gamlhon tan ahi.
Hichun Hangsai’in Galngam koma, “Jol, tunvang in lama chenlang sa tuitah in hon’unlang ana netaovin” atin asoltan ahi. Galngam inlama achen lampia akiseplhu in athilpoh ho jouse chu abolhan gamtan ahi. Hichun Galngam in Doi ahet hoa chu akhum le akeh khat bou akhumdoh jouvin ahi. Chuphat chun Galngam alhai kit in Hangsai koma, “Jol, kasapoh jouse lampia kakibohlhah gamtai, neihung khumpeh kit in” agatin ahile Hangsai achen athilpoh abohlhah jouse chu agakhum peh kit tan ahi. Chutah chun Galngamin Hangsai Doi thu jouse chu abonin ahesoh hel tan ahi. Galngam jong ahungin in ahunglhun phat in khomi ho akhomin “insunga Pheh phaovin, sa kahin poi” atile khominho chu alungdong lheh jengun ahi. Aseibangin khomi hon insunga Pheh apha jou phat un Galngam in pheiphit’a asapoh ho chu abuhlhah le Pheh chungchu adim jeng tan ahi. Kho nupiho koma chun “kei Tenggol hi eh un” atikit in amahon jong Tienggol chu a-euva ahile Thing honkhat adimset jengin ahi. Khomiho chu alungdong lheh kit taovin, sa um’a, thingjong umkit ta’a ahile twi hoiya kila kihon ding hitam” atikit ule Galngam in jong a Twi-um aladoh in akhosunga Bel jouse atwipoh chu asunsah le adimsoh hel jengin ahi. Chuphat chun khomiho chun sa chu tuitah in ahon un anetovin ahi.
Nikhat Galngam le hangsai gamlah’a avale le lhon na’a Galngam in agolpa ehthahna’a Khi (Khichong Khival) chu amudoh tan, aman jong adei behseh in alo alo jenga ahileh Hangsai in amudoh in, “Jol, hiche hochu nadei ahile kakhouva hungtan, napoh khopset’a pohsah nange” atin ahi. Hangsai in Galngam koma, “jol, kakhouva nahung teng khomol’a Mei hintih khutei teijo” atipeh tan ahi. Nikhat Galngam jong ajolpa Hangsaite khoa din ache tan ahi. Galngam in alunggel’a “Kajolpa hin ibol’a kakhouva nahung teng khomol’a Mei hintih khun eiti ahidem” tin guhthimin achen aga velhi tan ahile khomiho chun inchung anakhu-uvin, atolanga uva ameiyu asaoput put jengin, kholaiya chapang kichem ho chun nangpa Mei sanga keipa Mei saova, nangnu Mei sanga Keinu Mei saova” atiuvin akikap sao sao jengun ahi. Chuphat chun Galngam jong akile kit in khomol’a chun Mei agatih khuntan ahi. Chutah chun hangsai in khomiho jah a chun “Mei tim’un, mei tim’un, jol ahunge” tia agajsap le khomiho chun ameiju atimgam taovin ahi. Galngam in lama cheding atiphat in Hangsai in, “hichea Khiphunga Khi ho khu louvin lang amavang alailunga alenpa vangkhu nalo thei loubeh ding ahi” atipeh in ahi. Galngam in Khi chu alou alouvin alailunga alenpa chunga chun a Thalpi agah khaiyin, ahungkum phat in a Thalpi loilhah le alaiya alenpa jong chu ahungpul lha tan ahi. Hichun Hangsai alunghang thimin ahile Galngam in. “Jol, kei kahipoi, ka Thalpi pou ahibouve” atile Hangsai acham louvin athip tan ahi. Galngam in che ding atiphat in Hangsai in, “Jol, lampia kingapa hih hel’in, nalhun teng Huithei hi hinhong tan” atin asol tan ahi.
Galngam khopam lam ageijin a-ehthah nauva Khi chu pamai asah behseh in alo lo jenga ahile Huithei apoh chu akiboh lhah tan ahi. Hui ahung nunphat chun Hangsai in kajolpa hi tukah seh in in lhung ponte lampia akiboh lhah ngei hinte atin, aman jong adeljenga ahile khopama ana um nalaijin ahi. Khomi hon Galngam chu nehdin adel taovin ahi. Galngam in jong adel’u ahetphat in akicha behseh in ajam jam jenga ahile Kol khat’a akisudong tan ahi. Hangsai jin adelpha masapen in aman jong gangtah in akoma Saku ko khat a chun alutsah loiyin ahile hiche jou chun khomi ho chu gangtah in ahunglhung pai jengun, khomi ho chun “hiche kohom’a hin alut’e” atiuvin laiding atitauvin ahi. chuphat chun Hangsaijin khomi ho chu inlanga khao ladin asolin, aman Saku ko chu angah tan ahi. Khomiho khosunga khao ladia achephat u chun Hangsai in ajolpa Galngam koma, “Khaova ahin hol tengule khao chu anajel jel jengin” atipeh in ahi. Khaola ho chu gangtah in ahunglhun pai tauvin, alhun lhun un Leikohom chu ahol tauvin ahi. Hichun Hangsai in ahilbang bang chun Galngam in khao chu anajel jel jenga ahile khao chun atohjou tapon aholchai taovin ahi. Hichun Hangsai jin khomiho koma chun, “Kohom ho athuh behseh jengin laidoh jou pouhite” atile amaho jong anom’un inlama akile taovin ahi. Khomiho chun “Mulbeisa atui set set to akichangjou lou ahitai”, atiuvin lungna tah in inlama akile taovin ahi. Hiti chun Galngam chu ajolpa hangsai jeh in asohcha tan ahi. Hiche jouva kon chun Galngamin hangsai Doi het sanga sangjon Doi ahetan ahi.
Nikhat Galngam apatoh louva ache lhonin ahunglam lhonin Galngam ana chemasan lampia Thinglong hoikei khat ana um’in ahile apa ahung phat in’in, “He kadi chane, hiche thinglong chachu” atin ahin kiput’in ahung le in alhun phat’in Galngam’in “Hepa, phatante nei ngatan” ahinti le apa jong alunghang behseh in “He kateiyo, nang chapagap hiba nahi hivehta’o” atin aselhah tho tan ahi. Hiti chun Galngam apatoh phatseh in Doithem jo akive jing lhon tan ahi. Nikhatma apa toh louva ache kit lhonin ahile nilhah lang vaiche phat in Galngam chu ahung masa kit in lampia chun Songtat hoitah khat in ana um kit in ahile apa ahungphat in “He kadi chane” atin ahinkipoh kit tan ahi. In alhun phat in Galngam in “Hepa, khopjah tan nate neingatan” atileh apa jong alunghang val’in tolse nan anei kit tan ahi. Hiti chun, nikhatma Galngam apato louva ache kit lhonin ahile vaiche phat in apa chu anache masan lampia Thingtoi hoikeiya ana umin ahile Galngam in amutan chu in “Hepa, tot tet tut hih o ajole gollhang eltol ho khat in satkhan nate” atile apa chu ajachat lot lot in athin ahi. Nikhatma Lou achelhon na’a ahungding kon’un apa anache masa kit in lampia Biphuh hoitah khat in ana kitungin ahile Galngam ahung phat in “Hepa tot tettut ji hih o ajole mi vahle khattouvin halkhan nate” atile apa chu achapa masanga chun ajahcha lheh jeng in ahi.
Hiti chun Galngam le apa akiduha bolto lhon le apan ajolou phat in alung ahangin “Chutia Doithem mong nahi le Doikungpu koma ka Siel lahdoh lelkhu ga kilah tang” atipeh tan ahi. Hiche thu ajahphat chun nikhat Galngam jong Doikungpu koma apa Siel lahdoh lel ladoh din achetan ahi. Doikungpu in alhun phat in a’eh onga alut in, Munthehlung achon heijin, Uichalpa anodoh in, Uichalpa lupna’a chun agatouvin ahi. Ajehchu, mundang jouse chu Doi dimset’a ahitan chuotna ding jong onglou hel ahi. Nilhah lamin Doikungpu ahungtan, “Itinahunglut ham?” atin adatmo lheh jengtan ahi. Doikungpun, “Ahiloule tupa nahunga ahile Bu kihon hite” atin, Tapkong;’a chun Chaang atun, Doikungpu chun achangtu chu jankah in aminsah in ahileh Galngam’in jong meihol hochu Gitcha asosah in Chang jouse chu anehgam sahtan ahi. Doikungpun Gitcha nehmo hochu a’atkhom in, asu in, Galngma chu ahonpeh tan ahi. An anehding lhon phat in Galngam chu Kemcha chunga agapoh doh in Doikungpu jah’a chun “Doikungpu, nasuhtumho akivoto gam taove” ahintin ahile Doikungpun, “Amaho chu kivoto ngai hiuva chu” ahintin ahi. Chukit in Galngam in “Doikungpu, Kol le kol akitatto to jengin ahi” ahinti kit in ahile Doukungpun ahindon but in “Amaho chi angaina mong ahiuve” ahitin kit in ahi. Chujouvin Galngam in “Doikungpu, gal lama Loubuh in Patchon akibu in alengdot dot’e” ahinti le Doikungpu chun “Hekate, hichu kamukhah lou chu’o” atin atahsang in apotdoh in ahile hiche kahcha khat chun Galngam gangtah in insunga alut’in Bukong ama anglam chu Doikungpu anglam ana ngatsah in ahi. Bu ahin nehlhon phat in Galngam chu imacha ati tapon ahi.
Jingkah ahunghi phat in Doikungpun Galngam koma “Tupa ahiloule keiman Sel ho chu hinhoi ingting, nangman Selkot’a ana pangin lang anaman’in” atipeh in. Doikungpu chu Siel hong sunga alut in Siel ho chu ahinhoi tan ahi. Sel athao thao, a uhchit chet hochu analhaso thu thu in, hitia chu alha alha jengle Doikungpu alung ahang jah jengtan, “Siel jouse kihin hoidoh soh ta’a ibol’a khatbeh nanamat lou ham?” atin ahi. Galngmain jong “Hepu, imathu aumpoi hichea khun avom lit let, agong chit chet khat aum nalaijin hiche khu hinhoi doh tan” atipeh le Doikungpun jong ahin hoitan ahi. Doikungpun ahinhoi phat chun ana kimat tan ahi. Apongthut thut, athao tah tah ho chu alhem ahin, agong keng kungpa chu sieltah pa chu ahi.
Galngam inlanga acheding phat chun Doikungpu alung ahang behseh in ahin samsetan ahi. Doikungpun, “Vo Galngam! namitcho henlang, najang kili khengbeh henlang, nasiel kaina khao to nakhut kikabeh hen” ahinti le Galngam jong Doikungpu seibang chun a umtan ahi. Hichun Galngma in jong “Vo Doikungpu nangma jong namit cho henlang, najang kili khiengbet henlang, natouna songto nato kikabeh hen” atile Doikungpu jong Galngma sei bang chun a umkit tan ahi. Hichun Galngam in “Kei kamitcho jongle Ka Siel in eikai kaijin tin kappa kom kalhun teng kapan eisut tante” atile Doikung jong akicha tan hichun “Vo Galngam namit jong choda henlang, najang jong kilitda henlang, nakhut le Sielkhao jong kimatda hen” ahintin ahile aseibang chun a umkit tan ahi. Hichun Galngam in jong “Vo Doijungpu! namit choda henlang, najang jong kilitda henlang, amavang nakipatdoh teng natophe semkhat anadalha tan” ahintin ahile aseibang chun a’umkit tan ahi. Hichun Galngma in Doikungpu chu ahinjou vin, a Siel ahin kikaijin inlama ahung tan ahi.
Hitia Doikungpu ahinjoa ahung doh phat chun Galngam chu apan akipapi lheh jengin, tunvang napasal mong mongtai, gamsunga nadei deija gamleng thei nahi tai atipeh in ahi. Hibang chun nikhat Galngam jong gamlengin achen
ahileh Twikang le Twivai kikah a hin Ngalengthei kiti khat chu ahungleng in ahile aman jong adatmo lheh jengin ahi. Nivei lang chutia Nga lentah hung leng amuphat chun’a kapding ahin ngaito tan ahi. Hiti chun Go juhni khat chu Galngam jong a Thalpi ahin kipoh’in Muolkot khat a hin apangin Ngaleng chu achangtan ahi. Nilhah lang thim khojin kon chet hin Nga chu Twikang’a kon khun ahungleng doh in Twivai ahin jonin hichun amanjong a Thalpi kideulamteh in aluoijin akap jengle alip khat akaplhan, hichu ahinki poh in khomi ho avetsah le Changsepna Godal tebep ahi atiuve. Twikang kiti chu tua Loktak khu ahin Twivai vang kikhel nailou, Twivai tia jong kihe nalai ahi.
Doikungpu ahinjo thei phat in Galngam jong ama le ama ahung kisong tan, nikhat hi ama jong Suvaikenu koma ache tan ahi. Suvaikenu hi mi’a atunglanga keh ahin, amachu asu availama keh anahije. Amanu jong hi doithem ma hikit ahi. Galngam jong niseh a Suvaikenu koma ache che phat chun ahin deicha tan ahinhel tan chule dei jong akisei lhon tan ahi. Nikhat khomi hon Nga matding ahinsom taovin ahile Galngma jong cheding akigo tan ahi. Suvaikenu chun Galngam koma “Ngaman’a nache le misei sei hinsei hih beh in” atin athikham tan ahi. Khomiho chun “Asu Suvaike, anoi noisielki” tia aseiji tengu le Nga tampi pi akimat mat jeng taovin ahi. Galngam inla khatjong aman tahih beh in akhon khon nan aman jong “Asu Suvaike, anoi noisielki” atin ahile Nga aman man jengtan ahi. Hitia asei chu Suvaike nun ahetphat in alung ahang tan ahi. Suvaike nu chun ajingin Galngam akouvin kideithu pou aseipeh in hichun aphei akikhapsah in alhim ihmu tan ahi. Chomkhat jouvin Suvaike nu chun Galngam ihmu chu asukhangin, “Namanga ipi namum?” ati leh Galngam in “Ka mangin meijin eihin tom’e” atile amanun “Mangpha athot in a imut sah ki tan ahi. Galngam chu a ihmut lhuh phat in Suvaike nu chun ajet aveija Dop (Lopi) akhaijin, songpi akisosah in ahi. Phat chomkhat jouvin Galngam a ihmu ahungkhang in ahile Songpi kikah a ana umtan ahi. Galngam jong alungdong lheh tan, akhut tin kah ho’a Doihal umho chun athakhop in achup chup leh Buchun tebep khat akichup vang in, hinla hitebep’a chun ahungdoh thei tapon ahi. Suvaikenu chun Galngam lungset beh akisan niseh le Butui tui, Me tui tui ahon in anehsah sah jeng le Galngam chu ahungthao cheh cheh in Songpi kah’a chun ateh cheh cheh jengtan ahi.
Nikhat chu Galngam in mi avahle amun mipa koma chun ajinu thu agahthot in “kajinun ka Doi’um le ka Kao’um eihin thot hen” agah tin ahile ajinun thu ajah jah in Galngam Doi-um le Kao-um chu apon acheleh lampia Suvakenu to akitoh in, Suvaikenun, “Nangma hoija cheding nahim?” atile “Galngam doi-um le Kao-um thah a cheding kahi” atile Suvaike nun, “Kanu kanu, Galngam sot’a thita’a nang tua nahung bep” atipeh in ahile Galngam jinu chu alung anabeh seh in inlama akile kit in lampia Vadung khat a chun Galngam Doi-um le Kao-um chu Twi alhohsah tan ahi. Twi chun Doi-umle Kao –um chu alhoh suh suh in, hiche Doi –um le Kao-um chu Vadung lhungin La asasuh peh in “Kahunge kahunge, Galngam Doi-um kahunge” atisuh peh in ahile Vato langa Ngaman ho chu akichauvin, adongman ‘un alah uva mitchopa chu avohkeh sah ule amit ahunghah doh in Doi jong athem del jengtan ahi. chujouvin Kao-um chu amukit in haosapu avohkeh sah ule haosapu chu Kao akisoh in akhomi ho jouse akinehgam tan ahi. Hiche Vadung Galngam Doi-um le kao –um lhoh chu tua Sakang gamsunga Vadung khu ahi tin akiseije. Masang kahung jep chun hiche Sakang gamsunga khun Doi ana hat in, Sakang Doi anakitin, hichu Galngam Doi chu ahi jong akiti.
Jonlhing le Nanglhun Thusim
Masang laijin Khongson kiti kho khat ana umin ahi. Hiche kho a chun mivaichatah khat ana umin, amapan chapa khat aneijin Nanglhun akiti. Chule hiche kho ma ma chun mihaosa tah amin Khupkhovaipheionkamjalaithang kiti khat ana umin achanu chu Jonlhing ahi. Jonlhing kiti hi aneova patna hung ching peh, thu khatvei ajah chu sumil louhel ahi. Achih nale ahatna ahoina alabol themna, anunnemna, lhaang le muoltin’a akithangin ahi.
Nanglhun jongchu ahatna, asakap, alabol akhutthemna, ahoina jouse muntin gamtina’ah ana kithangin ahi. Khosung khat ahijeh un anilhon’ah lompi lah’a analhakhom ji lhone. Amani hin kamchenga aseidoh ngam lhon louvang in alunggel lhon in akideito gel lhon ahileh khat in khat ahinvet teng le amai aheidoh pai in hiti chun akive ngam josang a umlhon pon, ken nang kadeije tia seidoh josang umlouvin hinkho anamang lhon tan ahi. Hiche golcha kidei dan chu ana hi in ahahsat na jong ana umthouve. Hinlah Chomkhat jouvin amani chu akijol pan lhon tai. Amonga jong amani chu hindan kihe themsa le alungthima kideisa ahilhon jeh chun ahung kijol to lhon chun ahung kingai pai lhontan ahi. Hiti chun nikhat hi Nanglhun’in Jonlhing kom’ah kahinsong joupoi atileh Jonlhing injong hitin adonbut in, “Numei hi pasal chunga kingai joh akihin, nangjoh kasonlel nahi. Kenvang nangin thi hite nati tina a thingam’a um kahitai” anati. Chuphat in Nanglhun in, “Vanle Lei manghen lang hijongle keile nang thinan eikhen masangse’a kalha louding nahi” tin akitep tai. Hiche pettah chun mikhat ahungin ahileh Nanglhun kotcha lama achom lha tan ahi. Jonlhing a’inko ten ahet’a ahileh moltum le kase aneh a adoujou lou ding jeh a mi ahetsah nom lhon lou ahi.
Nikhat Jonlhing lom’a kon dinga ache le agolpa ahunglou lai ahetna dinga theo kise tona ana umlou jeh chun agolpa nga nan adingle len ahile sihmi khat alholih tan ahi. Sihmi dang ahing nalai ho chun athi chu akosungah ajonglut taovin ahile amanun hitin la abol’e.
“Sihmi ten bon thi ki itna,
Changlong noi doulhan’a Kijonglut theija” ati. Hiche la aboljouvin Nanglhun jong ahungtan, loulam ajon taovin ahile lou alho nao vah Khonggo kiti sihmi loi khat in ganhing khat ahinjong taovin ahi. Amanun jong mihem ten sa le gal atha’a kipana han la asah bangin amaho jong hi kipah unte ti agel jeh chu hitin anabol in ahi:
Gama pisa nalai lo sih,
Khongbang khosah molla,
Han Jaila nasah thei nah em” Lasem them ahijeh chun thil khat amu chanin ngaito khat alungthim’ah ahung doh jing thei jin hiche toh kitoh chun ana lachoiji’n ahi.
Hiti chun Chaang ahung atphat tan, nikhat achang atna’ah Jonlhingin Nanglhun golong aponve kah a athimpoh chu achangkungin golong chu ahin gotlha tan ahile mijousen ahedoh tai. Jonlhingin changkung chu hitin anala choijin ahi.
“Golhun dumbel changkungin naloilhah,
Nangtoh kigol hoi chu ihime! ati.
Nikhat jong Jonlhing le Nanglhun mi jah louva kithim hou dinga ache lhon leh Kho sah Lhaanglama akihouna lhon mun’a chun Thing’on khat a umin, hiche thing’on chunga chun Thangkip khat a umin abang le asanin, abangleh a’engin, ajem chu achom chomin asohdoh jin Jonlhing in amani kihoulim nachu angailhih hinte tin la hitin abole:
“Gollungtoh toh damheochan thimthu lel tol,
Onthing chunga Palva jem Kipchan nei ngailhih eime” ati.
Nikhat Jonlhing le Nanglhun loma akon lhonlou nin Jonlhing hoile hoilou thun alom agol ho akinel nilhum taovin ahi. Loikhat in ama mihaocha ahijeh a anei angan achoija hoi hikhu atiuvin, loikhat in man anei angan choi jongleh ama ahoilou leh iti hoideh dingham ? Hiche thu chu, Tonneng, amani ailam’a pangnu chun Jonlhing kom’ah analhut tan ahi. Hijeh chun nikhat Jonlhing injong avon jouse asut lhan, alom ho lah’a achun ache lut in ahileh aval leolou jengin pahcha bangin ahoi cheh cheh jeng tan ahi. Chu in la hitin abol e.
“Thangkip in bon gonggoh jem ponbang thot’a,
Gol lhasetna Khamtang leChaokol tol’a koi tadinge.
Tol’a koi tadinge, Sahlhong gonggoh,
Somaijah gahei tadinge” atin ama le ama anakila choijin ahi.
Nikhat Tonneng le Jonlhing in Nanglhun Tuithei sat na chepi dingin aga temlhon lhon tan ahi. Nanglhun in ma Longkai khat kisa hen lang Jonlhing kipe le tin agel in anom tan ahi. Gosat dinga ache uleh lampi anal in Nanglhun akiseplhu den tan ahi. Jonlhing in abanin aman in ahinkai thouin hitin la abol’e.
“Thonggo juh’a setlei thao sohsil sel,
Gol’in sahlhong selden tang natime.
Gol’in sahlhong selden tange natime,
Sagolpa bang bonhot tange natime” atipeh e.
Jonlhing nule pan Tuithei thah chu amu lhonin phat in Nanglhun toh agasat hinte tin achanu sam se lhon tan ahi. Nikhat Jonlhing in Nanglhun dingin Sakhaopi khat akhonpet tah in Lelkop chapa Seikam le Nanglhun ahel in ahung gel lhonin ahi. Amanin jong Jonlhing jah’a ju nanei hih uvem eiho thum chep kham bep ding kati lhon bou ahi ati lhone. Chuphat in amanun jong kipah tah’in akisut lhan jubel neokhat agabuh tan, ju chu achep un nilhum in la asaovin akikhen jou tahih uvin ahi. Jonlhingin la hitin abol tan ahi.
Miphung lungtup gel
Lai hungleng Jailasah them,
Lheo twibang alonge.
Lheo twibang alonge,
Jo lam katindal sangin ngainome.
Kumkhat Juchate ahat jeh in Jonlhingin jong sum ijat aneivangun khosunga Chang chohding amujou tahih un ahi. Hijeh chun khotin khotang’a puhsuijin ache tan ahi. Achena jouse a chun Nanglhun sanga hoijo gollhang amijoupon ahi. Jonlhingin jong hiti hin la abolin ahi.
Vangkho tin cheng kachon tan,
Miphung lhanggol kalungtup munai lou.
Nikhat Nanglhun nule pan mi hibanga kidei lhona khatvei kilut phot hen tin abe tetoh kilhonin Jubel khat apouvin taona theichanin agatao un ahi. Jonlhing nule pan hitin ahinsei lhonin ahi. “Mihoi mipha hijat khoiko lut banga hunglut’a khatcha bon kipe lou ipi nakingapna lhona nahung kon lhon ham” atilhon tai. Chuphat in miho chun hitin adonbut un ahi. “Mihao mipha ijat umle ichan adeilou lechu iti hunama kipui thei ding ham” atiuvin ahi. Jonlhing pan jong aniel lel phat in akipel pelna dingin nadei mong monguva ahile Sielchal Kang thengsel khat hinkai unlang hung kipui taovin ati. Sielchal Kang hi aman adei mong jong ahipon, aneite Seikam te mihaote ahijeh a apehnom joh ahi. Chulai phat tah’a Nanglhun te dinga Sielkang khat hol’a choh ding chu inchen in jong tohlou ahijeh le, inchen gentheina chun loile pai lah a jumna le jachatna ato jing u phat anahi.
Jonlhing ahoibehseh jeh in ama le ama jong hoi akisan akichoi sangin la hitin akibolkhume.
Chunga Toni, nang sangin ka emjoi,
Malou son changpha sangin kadong joi.
Jonlhingin hitia nipi sangin kahoijoi tia la ahinbol phat in chubang mihoi pichu apumchangin aphah in vetngam san ahitapon ahi. Chu in Haosa Upa hon atiphah chu midangin kilahson inte ati jeh un khopam’a Buh asah peh un chu’a chun akoi taovin ahi. Hiche laitah chun kkhosung nungah gollhang hon Lomsiel akithaovin asun ajanin aneovin alam taovin ahi. Nanglhun le Jonlhing dingin vang, van le lei kikah’a kikhai abang lhon tan ahi. Nanglhun in junom sanom anehding chu dalhan Jonlhing toh agakika ka lhontan ahi. Jule Sa golnopna chu agelpha tapon, hitin agol ho ana lachoi tan ahi.
Vangkholaija thang nalam un kalomgol,
Keijin gol lengthei thang’ang gavil tadinge.
Gol lengthei thang’ang gavil tadinge.
Somai loitwi’ang gagom tadinge.
Somai loitwi’ang gagom tadinge.
Lonlhi pilchangbang gathe tadinge.
Chukitle Jonlhingma chu golle pai noplen khongin noija lhathei louva gamdainoija asun ajan’a lunghel thoh’a um ding chu agelpeh le Nanglhhun in hiti hin Jonlhing alachoi jin ahi.
Golpi laitol len nalou sanglam lenna,
Mangjing kainoi ngai genu namon nah eime.
Mangjing kainoi ngai genu namon nah eime.
Phaimit sing mo’n jansot in kho natoi
Jonlhingin agolpa la ahi ahetphat in hitin la abol kit e.
Jansot khoibang neito le,
Silponlhe nem gol lenga hungbang in.
Jonlhing labol chu Nanglhunin ajah doh phat in ponlhe khat agasil peh tan ahi.
Nikhat lom hon Nanglhun chu Jonlhing jenna aboi jingin khatvei cha jong alam khapoi. Lom juneh kichai ding hita tuni lhah beh in lam ute tin vapholge atuhcha’a atopeh un nungah hoipen tah toh alam khom sah un ahi. Chuleh agol hon angong in akoijun jan khovah in lamkol’ah akihou piu vin ahi. JIngkah in athouvah thei tapon, Jonlhing koma ache geitan ahile Jonlhingin imajouse ahe in kei eisuhmil ahitai tin alhahsen la hitin anabol’e.
Lai’um veikah gol’in deidang asaiye,
Phol leng getoh goldang sai nahim’e. Atileh Nanglhunin hitin analangle kit in ahi.
Deidang kasai lou jene,
Ngainu navang khaltwi kang bang kangah’e. atin ahi.
Phat ahungsot thimtan hinlah Jonlhing aphah natchu adamthei tahih in, amanu jong akigel gel leh Chunga Tonipi sangin kahoijoi tia alabol chu angoh in akisih in la hitin abol kit tan ahi.
Chunga Toni nangchunga che umlou,
Setlei chung chon keichunga che umlou, atiphat chun aphahnat chu ol olin ahungdam tan ahi. Nanglhun jong Jonlhing natlaija alunggim chu anatlo tan ahileh Jonlhing ahung damphat in nanglhun jenlen apangkit tan ahi. Jonlhing natlaija Nanglhun jong hoimacha a chedoh theilou bangin Nanglhun natphat sung jong chun Jonlhing jong hoimacha ache doh thei kit tapon ahi. Ajeh chu akilungset akingalut lhon jeh chun khat le khat kilhaset to ding chu anagel thei lhon lou ahi. Chu in Nanglhun jong ahungdam doh tan, chua pat chun Jonlhing manding Sielkang hol’in avai kon tan ahi.
Nanglhunin agolnu chu agolonga dum akibetsah jin hinlah achena ding thuho chu anasei dohpeh jipon ahi. Achele Khomol ageijin Muvanlai lhaving kika khat amudoh in ahileh amajong akigelin ima ahilou ding khat hinte tin ache nom hih beh in ahi. Ahung kinungle kit in Muvanlai lhaving kika chu a Lel to’ah akoijin ajingin ache tai. Hiti chun khotin khotang asu in, nikho le hapta chule Lha tampi khol gam’a athamin, abang nile thingchung pouva ageh in, adongma nu chu khoisat in ajou in hitin amaojin ahi.
Malgam tolthingsang lel la Jangva haming,
Vangla gol lunglhan eitongdon louva,
Vangla jingjin tolthing chunga,
Mu khojin lenmol valpa’n, tolthing jemdang kasun’e.
Tolthing jemdang sun hih o,
Lenmol Valpan jantin naobang kanouchim hih laiye. atin, ajanmanga agolnu toh akihouna lhon chu atah in ahin lachoitan ahi. Agolnu alungset val jeh chun hoilaija umjongle sumil deh louva agel jinga, thingchung akaldoh teng jongle amel beh kimu ding ham tin molle lhang tin agal doh jin hinla agolnu mel le lha amuji louteng, lunghel jailan a oi oiji tan ahi. Phat tin’a agel jing jeh chun janteng a ihmut jongle ajan mangin agolnu Jonlhing bou amujin, jingkah ahungkhah doh le apul dounan hinkho amang nilhum lhum jitan ahi.
Nanglhun Sielkang hol’a achedoh kah in Jonlhing nule pan aneite chapa Seikam nule pa kom’ah, “mou adeilhon leh kintah in hunglhon hen” tin thu anathot lhon tan ahi. Thu ajah jah lhonin Seikam nule pan jong atu abe ahin kipui lhonin Jonlhing chu agadong lhon tan ahi. Jonlhing nule pan Nanglhun hunglhun masanga akipuidoh loi diuvin akiphatsah taovin ahi.
Seikam nule pan in alhun lhonin atu abe le a inko ho akhom lhonin moupui dingin Siel, Sum le dah toh lhingset in akon taove. Moupui dingho Jonlhingte in’a alhun phat un amanun an le twi anetapon ahi. Nanglhun chu hunghen lang kijam manghen ti agel vangin Nanglhun lah ahung lhung hih laijin, Jonlhing umchan adatmo helphat un, mihon amanu chu achintho taovin ahi. Jonlhingin alunggel in kagolpan sahang gal hang thatna pasal minthang tah hija tunia hi iti lungmol hitam tin akigel in ahileh alhi anap apankai leutan ahi.
Kikhen dingla akihi atan, kimuto louva kikhen ding atileh adip alai adamin hitin la khat abol tan ahi.
Changbang khending lainemin,
Jangpi Sanou gol’o silung namol’e.
Nengju’aisa do lhanga letjongle,
Gol mel mulou kalhaolha lhaiponte, tin alachoi tan ahi.
Ajingin Jonlhing jong adasa san apum apeh in aman’un apui taove. Aimol lhanga Songdo Kem kiti mun aphah phat un akingapa taove. Jonlhing chu Kem toh kidomat Songpeh chunga chun atouvin achomlang beh ngan, koima maichang jong velouvin lhase tah in a umtan ahi. Hiche pet tah chun nanglhun jong Jonlhing mandinga agahol Sielchal Kang khat chu ahinkai jin Aimol Kemdo muna chun akisuto taovin ahi. Nanglhun jong paolou helin a Siel chu thingphung khat’ah ahen in, Jonlhing kom anai pheijin apheichung akikhaptan ahi. Ama lunggel chun ahungpaodoh le alunghang aumle kathi chanin pang tange ati ahitai. Ama dinga chu hin sanga thi adeijoh ahitai. Hinla Nanglhun masanga chun koima apao ngam a um tapon ahi. Jonlhingin atil’a “Kanu kappa thu jopponge” tia anaseisa ahin geldoh in agolpa kholche doh kah’a ajinei dinga ahung jeng chu akigel leh ajah acha behseh in hahjong ahah doh ngam tapon ahi. Nanglhunin Jonlhing pheichunga konin agah kihei tou leh, vailam laichang ahijeng vangin chunga chung CHOLLHA agahmun, hichun ana kitepna lhon ho ahin thah geldoh sahkit in, hiti hin la ahin bol tan ahi.
Chollha noiya dei somai ngui hiu heu,
Nachun thimthu jop maita’ng natim’e.
Nachun thimthu jol’a jopding’an jong,
Athu damdaiya kalel ma’n neibang’in.
Kitoh ing kitoh ing,
Aimol lhanga Jonlhing toh kitoh ing.
Aimol lhanga Jonlhing toh kakito,
Sahlhong kajaitha anemlo taime.
Aimol lhnaga Jonlhing toh kakito,
Hungin Sielcha Jonlhingto hunglieh in.
Changsiel kitheng nadoulhan’ah chong hen,
Anoiya’O gol Lhun samang jal-hen.
Lungdon man’a hangse tam kalo vang,
Ninu Vanchoi chi le van nahingin.
Gollhun samang ajalna Kusuong chung,
Hung kithouvin chengkoi laiya bol’in.
Lumsong chunga ngaivui sibang nam,
Ngai’in choi vabang nachulpi nah em!
Lumsongcha’n mel’a nathei nah em.
Pigocheng nampoh kah’a gol kiengnei nu,
Jinang lhahlou muol nakal jou naime. Hiti hin akila choi lhonin akila choi joulhon phat in min ahin kipui ahitah jeh chun Jonlhing pui hon chetaote atiuvin akipat doh uleh Jonlhing ache nom tapoi. Chuphat chun Jonlhing chu akai’an akai jun, ason’an ason un, ajol’an ajol un hiti chun nah nah in achedoh taovin ahi.
Amaho nungchun asiel chu moh donda thei ahilou jeh chun Nanglhunin akaijin alhongnoi juva agahenin Jonlhing chu ahin nungdel paitai. Seikamte kho junta lamkhung chun ahungin, muol khat a chun Jonlhing lhun nading kho kigah galmu nakhat ah thingchung’ah akaldoh in agah galvet leh Seikam te in alut konchet’u amuphat in adip alai adap’in, delpai talouvin akap pum pumchun thingchung a chun hiti hin la anabol in ahi.
Keingai banga neingai leh Tuoi genu,
Tuonglam napheiphung suot jong neminte.
Tuonglam napheiphung suot jong neminte,
Suntin nabanjal lhah jong nemin te.
Tuolthing chunga lhanggam gal selang dot dil,
Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ing.
Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ing.
Sihtwi leh changna bang kaneme.
Jonlhing chu agolpa umlou kah a ajinei chu akisih in alung mongthei tapon ahi. Hijeh chun pondum khat khong ingting kagolpa thot ingting, kapon chu keima khel in kagolpa nanglhun kom’ah umleh Vakhu thingchunga lungmong sel’a a um bang in keijong kalung mong tante tin pondum khat akhongin agolpa athot in la hitin abol’e.
Lhenem Dumpon vangla guol jinang thot,
Milmo guol Lhun kom alhung naime.
Milmo gol Lhun kom thuong alhun in,
Gam khova bang kingai muong mai tange.
Nanglhun adongma nu ajinei jou chun apa athikit tan ahile leiset chunga ahin nom tapon ahi. Imajouse agel in vangse akisa lheh in, agolnu pul adoulai tah a insunga apan adalhah toh ahileh ahing pudou nale athi puldouna chun hinkho amangmo hel tan ahi. Hitia lunghel’a a umlai tah chun agolnun ahinthot Pondum chu ahunglhun kit in, alunghel akibe cheh kittan ahi. Lunghel man in aman jong hiti hin la abol in ahi.
Kajo lhake sum nao’ang ka’oi kan,
Golngai thol thot Jangdumpon thuong lhunge.
Guol’in Jin’ang eilhahna jangdumpon,
Guollai nitnuom tangkho lappi nange.
Nitnuoam tangkho lappi nange,
Luonlhi buol’a kavei theihna nange.
Jonlhing chu Seikam te ina akum lhung tan, kho ahungkhal tan, nikhat thingpo’a ache leh hui ahung leng jinjen’in ahileh agolpa ahin geldoh tan, hiti hin ahungmao tan ahi.
Athing kapohna gamgilnuoi kakaang tha,
Muol hoipah kihei ta’e kanee.
Muolhoipah kiheita’e kaneme,
Khokhal phaithi alang guol ngaiye.
Kumlhung lhalhunga Seikam kom’a achen vangin Jonlhing chu alung mongthei mong mong pon, agolpa gelnan hinkho amangjing nalaijin ahi. Seikam injong seiding aheji pon Jonlhing umchan chu amohvet jitan ahi. Ajeh chu amani anakilungset lhon chu anahet sa ahi.
Alangkhat a Jonlhing jinei dohnung chun Nanglhun jong alung hel manin Jonlhing te innah agehjin, Seikamte’n Jonlhing man’a akhumu Dahbu chu achumjin lung nguichet in aumjin ahi. Ama gel’a chu Jonlhing chu ahung nungjam’a ahileh kikichenpi hen tia agel ahi. Hiche laitah chun Jonlhingpa chu ahungthi tan ahileh Nanglhun in hiti hin la anabol khumin ahi.
Guol kiengnei nu nanung shul hinlen lang,
Nachun lenthei kom’ah lai kalenge.
Nachun lenthei kom’ah lai kalenge,
Naman Tindal jantin patbang saiye.
Nanglhun chu anun ajah’ah, “Chenlang Keithul kiti kho a nungah mel hoija kithang Hoitinkim kiti khat a’umin, gakivet tan” tin asol tan ahi. Nanglhun jong achen agavet leh ahunglhun phat in anu’n “phanaimo” tia adohle “aphamai mainai” atipeh in ahileh anu’n agapui peh tan ahi. Hiti chun ahung kicheng lhon tan, nikho phabep achengkhom taovin hinlah leiset chunga Jonlhing hoija hoiding le adeiding a umlou jeh in nanglhun jong alungmong deh pon ahi.
Alangkhat a jong Jonlhing kum sottah cha neilouva a umphat in vangse akisa lheh in, chuleh adasa sa jinei ahijeh in geldoh louding tincheng agel dohjin, lamkom’a thingkeh mijousen asat’a ahin genthei toh kite kah in la ahinbol tan ahi.
Lunglha louva gienu’n kieng kaneileh,
Laigil’a vatam apienglou dinge.
Lamlhah thongthing nu’o alang nada,
Gienun phung namchom kachan kada loi.
Khonungin Jonlhingin cha ahin neiphat in kisulle leh naopui gomin anu koma ahungtai. Achanei masanga kisul leding chu Nanglhun akichat u ahi. Nanglhunin Jonlhing chu cha anei vangin adeimo deh pon ahi. Ama lunggel chun ajipa Seikam chu kithat henlang kichengpi leng ti atup ahitai. Mipi chun Ju achep un alamun akham cheh taove. Nanglhun jong achemjam lehpumin alamin, la hiti hin asai.
Maanei ahungjing jin’e Pu Seising,
Chunnu lungtup tangpa paiyinko,
Kanaamchem dul liu leu,
Lelkop chapa Seikam kaginna hi,
Lelkop chapa Seikam kaginna hi,
Sai’ang satlang Kanaamche chuon ponte.
Hitia Nanglhun in chemjam alap’a lasah puma’a alam lam chu Jonlhing in alasah pettah chun ajipa Seikam chu ahinsat lih jeng ding ham tin adip alai akidop tan ahi. Hijeh chun Jonlhingin gangtah in Nanglhun lunglhahna ding chun adingdoh in la ahisa tan ahi.
Angkoi jongleng angkuoi tiponge,
Gie nun Seikam angkoi tipuonge.
Vanchoi umtui’ang kaguol jong eileh,
Gie nun Seikam angkoi tipuonge.
Kadei phungte mailibang anagam hen,
Tangpa lungching nahin kumkho sot jo hen.
Jonlhingin la abol phat chun Nanglhunin Chemjam chu apaisungah akhumin, Jonlhing naochu ala’n hiti hin la bol kit in ahi.
Lentu changna keilah Tum’ang voitang,
Thinglel heisa’n guol napal nalaiye.
Chuti chun kumle lha ache chen, Nanglhunin cha anei masa pen chu pasal ahin, lou vat thei thinglham thei ahung hitan ahi. Nikhat achapa toh louvat in akon lhonin, achapa chun thinglham din thing chunga akal doh in, thing chunga chun la ahinsan ahung maotan ahi. Alasah chu ipi tina ham chuleh koila ahi helou hel ahi. Alasah chu hiche ahi.
Kei ngai banga neingaile toi gienu,
Tuonglam naphei phung suot jong nemin te.
Tuonglam naphei phung suot jong nemin te.
Suntin nabanjal lhah jong nem inte.
Tuolthing chunga lhanggam gal selang dot,
Dit Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ng.
Dit Joujam thuong nalhunna mel’in mu’ng,
Sihtui leh changna bangin kenem’e.
Hitia chu achapa chun la asah a ahung maoleh apa’n hungkumin hungkumin kadip kalai anai, inlanga chetaite atin tol’a chun akipeh le le jengtan ahi. Chuphata chun achapa jong ahungkumin inlanga ache lhon tan ahi. In alhunglhon phat in anu’n achapa jah’ah ipi dinga tunia nahung vahlhon ham tia adohleh achapan kahepoi, kathing lhamna chunga la kasha leh phulou helou vin kapan hung kumin hungkumin kadip kalai anai chetate atin kahung lhon ahitai ati. Anun ipi la nasah ham atileh aman athinglham na’a asah la chu asei peh tan ahi. Hichun anun masang laiya adongma nu Jonlhing toh ala lhon hichu la alunghel a adip alai na hiding hichume atipeh tan ahi. Chuphat in anu chun apaochu Ju abuhpeh in phatah in achep sah in hiti hin alachoi tan ahi.
Kieng kineiya van toh ma kijopta,
Golngai lunglaiya nahunglah eime.
Hiti chun Jonlhing le Nanglhun khochuom chuoma achen lhon jeh chun jin le leng ahungle a umleh amaho chu dam naovem tin akidongto ji lhonin ahi. Atehchan gei lhonin akisumil lhon pon ahi. Nikhat Jonlhing chenna kho ho chu mini ahung lhone. Nanglhunin jong Jonlhing te insung damnaovem tia agah doh leh amanin adon but in ama chuba thi’a thijinkouva hung kahilhone ati. Chuphat in Nanglhun jong thijin koute ni chu Ju abuh peh in, Jonlhing natdan, athidan chuleh cha le nao ijat adalhah em? Ti thuho adongin alhi along long jengtan ahi. Jinkou teni chiedoh jou jouvin Nanglhun in jong aliel to’a ahetup’a akoi Muvanlai Vingkikaa chu aga ladoh in, adih’a hita hi” tia ama athileh kichen kile’ah ahitai! atin aliel todop’a Jonlhing in a Guo long abetpeh anunung penchu agala doh in, Kemchungah Puonbuh asuongin asunga chun alumin aguo long chu achep in akidei lai lhon’a ala lhon chu abula pat in aleh geiyin aban banin asa in Guolong chu ahaal kit jin achep kit jin, akit lhi vel hiu heo vin achim pelpul jiengin chuleh alasah baan chu asakit jin, hiti chun abol peh iin asah jou soh helphat in hiti hin laa abol kit in ahi.
Kumsot khomang kavop bon kahe loi,
Chung thimu ving lo’ang chulpi tange, atin, Muvanlai lhavingkika chu abotkeh tan ahi. Chu in Nanglhun jong atehna kah in along gimin abelap in alel suh cheh cheh in, damdoh thei talouvin athilo tan ahi.
Giltah a kilungset to gel lhon ahijeh chun tehnung geijin akimil thei lhon pon, cha le nao lu gol lhon tajong le Jonlhing nule pan achate ni kilungset na nahsah peh louva akoi jeh lhonin achanun athoh jou pon, ajineina insunga jong lungmong mon anacheng in ahi. Nule Pa thu palkeh ding koima ananop loulai khang ahin, nule pa jumso ding jong koiman ana gel thei lou ahi, hijeh chun lungthima thohjou lou lungset natna athusim khat ahijeh in tuni hin Khanglui Thusim khat in apang tan ahi. Hijeh chun hiche thusim lui hohi tua Khangthah eiho dia gou khat ahitai. Jonlhing le Nanglhun kidei thusim achom lam’a iseiju chu hiche hi ahi.
Khupting le Ngambom
Masanglaiyin Khupting kiti nungah khat le Ngambom kiti gollhang khat ana umin, amani chu koiphung koichang ahilhon ding tuchan geijin seichen thei ahinai poi. Hinlah Kukite lah’a phungkhai khat vang hitei dingin ginchat ahi. Amani chu ana kingai lhon in, athusim chu hiti ahi:
Khuptingte inchendan chu neile gouva bulhing le mi phatah te ana hiuve. Hijeh chu khosung vengsung le gamsunga mi tampin ja tah le ngailutna ana neijun ahi. Alangkhat a Ngambom te chu Doichoi le inchen kitup lou kaose banga mihon anathet u ahije. Hiti chun inchen louchen kibah louna ana umjongle Khupting nu le Ngambom nu chu anungah lai lhon a pat’a golcha kingaitah anahi lhon’e.
Hiche lai khang chun Galngam kiti pasal minthang tah khat jong ana umin, ama chun chapa khat le chanu ni ananeijin ahi. A upat hatlai tah in Galngamchu Suvaikenun doithun Suongko khat ah ana khumlih dentan ahi. Galngam chapa minchu Manglai anakitie. Manglai chun Buhpi te chanu khat Tonlhing kiti nu chu ana kichenpin ahi. Phat chomkhat jouvin Tonlhingin nao ahinvop tan ahi. Chulai phat chun Jailhing kiti nu Tonlhing golnun jong nao anavop laitah anahikit in ahi. Hitichun Lom anabol un, agolchalhon chun anabungkhom jilhonin ahi. Anungah lailhon a pat a khokhat a anachengkhom lhon ahin, golcha kingaitah ahina ban lhon’ah migenthei tahte insung gel gel’ah analut khakit lhon in ahi. Anaovop phat lhon jong ahung kibang kit in ahi. Hiti chun anungah lailhon’a akingai nalhon chu daideh louvin anaovop pum pum lhon chun anakilom ji lhon in ahileh nikhat chu amabun laitah lhonin a’oilhon phulou helouvin thakhat tah chun ahung na tan, i alo lhon’a ipi anehlhon vang chun aphathei tapon ahi. Athohlel behseh phat lhon chun akimoh jamlhah (kikolto) jeng lhonleh a’oi teni lhon ahung kisuhto khah phat chun amoh damhel jeng lhon tan ahileh kidang asalheh lhone. Hiti chun itih hijongleh a’oilhon ahung nat tih tih leh asuhto jengji lhon leh anadam pi peh ji lhonin ahileh amanin jong, “Eini ikingai banga hi inaoteni lhon jonghi kingai lhon hibouvinte, ahungpen lhon’a numei gel ham pasal gel ham ahung hileh kijolsah hitin, itiham a khat pasal ahia, khat numei ahung hikhah leh vang kichengsah jeng hite” ana kiti lhonin ahi.
NGAMBOM LE KHUPTING HUNGPEN
Phatchon khat jouvin Tonlhingin nao ahinnei tan pasal ahin, minluto kilato te ahijeh un apu min aputsah un Galngam Ngambom ahisah taove. Hichelai phat le lechun Tonlhing golnu Jailhingin jong nao ananei kit tan ahileh numei ahin amin Khupting asah taove. Ajite ni kitepna ho vangchu Ngambom pa le Khupting pan hetphah peh in ananei lhonpon ahi.
Hitichun Khuptingnu le Ngambom nu chu akilopngai lhon bangin mangsep in akilom kit lhonin, atohlhon ding phate’a akitoh thei lhon nadin achate nichu thakhat in alupsah lhonin anatoh lhon chu lungmongin akitoh lhon tan ahi. Athachollhon phat in, “Tou hitin, naoteni jong noi chepsah hite” akiti lhon in buhlang ahinjon lhon tan ahi. Naocha teni chu agahvet lhon le, pon thakhat in anakitho lhonin nomtah in ana ihmukhom lhonin ahileh anaovoplai lhon’a athusei lhon chu ahin geldoh lhonin, kiveto’n anuikhom lhon tan ahi.
Chu in ito bang mongem, “khat changchungah, khat changnoiya lupsah hitin, dalha kit tem hite”, akiti lhonin, avahva set lhonin alupsah kit lhon tan atohban lhon akitoh kit lhone. Phat chomkhat jouvin suntou phat ahunglhing tan, tou dingin Buhlanga ache lhonin achateni chu agavet lhonle munkhat ah analumkhom kit lhon tan ahi. Akihou lhonin, “Golnu ipithu hitam, angai anahikit jeng” akiti lhone. Ima aseilhonlou vang chun alunghtim lhon’ah “hite ni hi akicheng ding mong hilhon inte” tin agel cheh lhone. Hiti chun achateni chu avahva set lhon in amanin jong sun’an ane lhon tan ahi. Chujouvin mabung ding akigot lhonleh Khupting nun, “Golnu tua ito anabang mong lhon’em, ponloi ja achom chomin khaita hite,” ati lhonin loi chomcheh a akhai lhonin louma ajonkit lhon tan ahi. Nilhah vaiche phat ahitah jeh in Jailhing le Tonlhing injong natoh anga lhontan, Buhlanga achateni kom ahinjot lhonleh ponloi khat’ah analum khomkitleu lhon tan ahi. Chuphat in Ngambom nun, “Golnu, inaovop laiya ikitepna chu subulhit jeng hite na” atileh Khupting nun “Pathen phatsah sah himaijinte” tin ahindon but in anao lhon chu ahinkipoh lhonin inlam’ah ahung lhontai.
KHUPTING LE NGAMBOM KILUNGSET
Khupting le Ngambom jong nungah gollhang ahunghi lhon tan ahi. Aneolaija pat a hung kivop jing le hung kichemkhom jing ahilhon jeh chun nungah gollhang hinkho ahinman khom lhon toh ahileh ahung kilungset doh lhontan ahi. Amonga jong amani hi anu teni oisunga pat a kilungset sa anahi lhon tan ahi. Khatjong khat melmu louvin anom thei lhon tapon, akilungset nalhon chu ahungkhan sang phat in Ngambom in Khupting ana lungset valjeh in ana lachoije.
“Alen’nu la deinaang, aneo’nu la deinaang,
Amilainu Khupting kadeipen’e.
Hiche la hi Ngambomin Khupting alachoina masa pen ahi. Hiti chun Ngambom in Khupting chu nilhah seh in agavil jing tan ahi. Ajeh chu midangin helkhan te tia avenjing ahitai. Khupting ahelna lam in jankhat vaigei tah in Khupting te in’a pat in inlam’ah ahung kilen ahileh lampia chun Nelhao kiti pasal khat hi asopi pasal gup, ama pum’a mi 7 ahiuvin, lampia chu Gotha luong khat cheh ana akichoijun hichu amuut gin uleh api ate akilhanglhah jengin angei lheh jengin ahi. Atahpen pan agin pipenpa, aban’apan aban’a,hitia chu aban ban’a aneopen pan awgin te pen ana mut uchu Ngambomin ngei asalheh jengin, amaho koma chun ahin kithum tan ahi. Hinlah Nelhao te ucha chun ngambom thilthum chu apehnom pouvin, hinlah Ngambomin avegol soh keijin ahileh La ngailu leh lunghel theitah mi ahijeh chun Tumging khat semdoh ding dan alunga ahung umtan ahi. Ajing nikhon Ngambom jong akondoh in Teote Vadung kun langah Gotha agasat in long sagi (7) hoisel sel in ahinlan chuleh Umtah satkhat ahinhet naam in ako ahinvut homin ahi. Umgui muhlanga chun amutging nathei longkhat abutton, chule adang long sagi ho chu Umtah panga ko avu nahoa chun abut to in, hihochu Khoigip in athoibit in ahi. Hiche long sagi ho chu golni in ahingol doh tan, hichu Aw sagi podoh theidin ahinsem in, hiche ho chu khutjunga thunun theidin abi ahinsem doh kit tan ahi. Hiti a chu Ngambom hin hiche mutging thei ahisem chu nisagi ahunglut tan ahi. Nisagi nichun nahnah in ahin kisuto tan ahileh tumging khat chu ahung kisoh tan ahi. Hinlah ipi kiminsah le phading ham tin agel tan, Go kisem ging ahijeh in Gosem kiti tante atin Gosem asah tai. Chujouva pat chun Ngambomin achele avale na’ah a Gosem chu akipoh jin mihon jong ngei asathei lheh un, Ngambom nung nung ajuiji vin ahi. Khupting hel’a acheji phat jongleh hichu akipoh ji ahi.
Amani kidei kingai thu khosung le vengsungah japi het in a umtan ahi. Miho kihoulim na’a kon chun Khupting pan jong ahinhe tan ahi. Amani kichen ding vang chu Khupting pan aphatsah him him pon ahi. Hijeh chun khosungmi koimachan hitiuvin tia thusei ngam aumtapou vin ahi. Seiding tomo manin khosung nupi hon Khupting le Ngambom chu alachoijun ala chu:
“Khupting Ngambom,
Liengvai lousongin gamma soldo
Silponin neinome”
Hiche La hi asah pehji taovin ahileh Khuptingpa nachanga vang athol him himpoi. Ajehchu Ngambom tehi Doichoite, Doithemte chule adoithepnao kiletsahpite tah jong anahiuve. Hijeh chun, “Khuptingle Ngambom jonghi Doija akideisah u ahin, amani akidei mong jong ahipoi” tia Khupting pan ana ngaito khah ahi. Hiche keo chu hilouvin Ngambom pan ong, “Kachapa adeimou leh keiju ka-iu lou diham? Achanu u Khupting in bou athohlel hih ding ham, anakivet tah tao, Acha a’it le ka it ding, aphal leh kenjong kacha kaphal ding ahi. Achanu thi ding adeileh kachapa dingin phalda mai hen” tia Ngambom pa thusei jeh jong chu alung hanpia achanu Khupting chu Ngambom dinga anaphal lou ahi.
“Kahao kaphat jeh a Ngambom pa hin hitia eibollu ahi. Jingson janson neiloute koma kacha solponge, kel’a thiding bep in kenla kacha solpong ting minla acha solponte” tia Khupting pa hin angaito ahitai. Hitia thunoh baotam holeh apa teni kidinte jing avet leh ngambomin Khupting toh akichenlhon nading lampi amudoh theilou phat chun Khupting pul adoutan ahi. “Jingkah lamleh nilhum kal angah lellin, khojin teng khovah kal angahlel kit jin ahi. Hiti chun Ngambom chu alunggel’a chu sun nilhum kah in, ahilou le khovah kah chun Khupting pan alung ana heijintin angailut Khupting toh akichen ding eiphatsah peh tante” tihi ahi. Hijeh chun hiti hin La anasa jin ahi. Jinglam leh- “Achung toni lhumloi loijo, Tingo pa lungheina dinge” atin guhthim in alhi akitheh jitan ahi. Chuleh nisa ahunglhum’a muikho ahungjin tahle Khupting kom’a agache kitjin, Khupting panla alunggel anakhel deh jipon ahi. Chuteng sun’a Ngambom kinepna chu abeiji tan ahi. Chuteng Ngambomin la asakit jin alachu, “Tingo chunle Jo lunglhaina musam ponge, Tingo mangpha, Aalang dapan kumlhan kajon’e” tin akipatdoh jin a inlam’ah akile jitai, Khupting injong alupna akijot jin anule apa hetlou kah chun kinupbing deh deh in akapji tan ahi. Hiti chun Ngambom jong inlhung mo jenin aumjin alentol alhun teng insunga lutmo jenin vanlam aven, “Chunga Chungmang Pathen, Tingo Pa lung hinhei them tango” atijin ahi. Lhilong pumin insungah asunglhan alupna votjin jenin ajonji tan ahi. Lupna chunga chun achangin akihou limjin, “Taikho hungvah leh Tingo pan silung ana heitante” tun kinepna neipumin samang anajal ji tan ahi.
Khuptingpa lungtah jeh chun Ngambom lungsunga thilse ahungkon tan ahi. Hijeh chu Khupting lim khoigip in asemin, alahgao akouvin chaalbong sung khat;ah Khupting lhagao chu doijin akhum tan ahi. Hiche Khupting limleh Lha akhumna chaalbong chu twilha pangkhat’ah agatungin ahileh, Khupting akho asih in ahung dammo tai. Chu in Thempu ho athoisah le la adamthei mong mong tapon ahi, Hinlah Ngam chun Khupting koma ache ding teng leh Twilha panga agobong tun chu apon noiya akichoiji in, Khupting kom alhun teng guhthima asin chu ahondoh jileh Khupting chu adamji tan ahi. Khupting pa chu Khupting adam teng alung hang jin, Ngambom ahung teng nadam jin apotdoh teng nana kit jin nabol thu ahi tin aseijin ahi. Chuteng leh Khupting chu lhase tah in alhisoh jitan ahi. Amavang Ngambom hin Khupting toh kikicheng teileh tia angaito ahibouvin, tha ding vang agot ahipoi. Ngambom hin Khupting hi athoi tengle vang adam teijin ahi. Ajeh chu Khupting lha chu apohlutna alha pehji ahi.
Khupting hi Thempuhon i alo vangun aphachom tapon ahileh Khuptingpa lung akihei tan, “Khupting hi Ngambom toh kakichen sah loule thilo ding ahitan, chisang chun kichensah tange, chule kei dinga kitomlah teitei hi kacha Khupting thina ding bou hinte” tin phatecha lunglhai sel’a lhah ding adeitan ahi.
Khupting pan Ngambom le achanu Khupting kichensah ding angaito jantah in, chungthong go hajuh in ajutan, koimacha kholai vahdoh jong a um thei tapon ahi. Khupting pan “Ngambom ahungleh kalunggel seipeh ingting kipahtah in sol tange” tia angaito vangin go achuti juh phat chun Ngambom jong kholai vahdoh thei louvin a umtan ahi. Hiche janchun Ngambom in Khupting lim akhumna chaalbung chu twijin analhoh mangtan ahi. Jingkho avah vah in Ngambom athouvin Khuipting lim akhumna gobong chu agavetleh analhoh mangtan ahi. Chu in Ngambom chu lunghel lungdon pumin twidung asuhlhah vang in amujou tapon ahi. Lungdon manin vapanga atouvin Khupting vang thitei ding ahitai, tin alhilong pumin alachoi tan ahi.
lachu –
“Atwidung lhahtang,
Peo twidung lhahtang,
Tingo samang kavaimoi” atin akaptan, ahinla aphachom tapon ahi. Hiti chun Ngambomin Khupting lha akhumna gobong chu amu joulou phat in Khupting chu athi tan ahi. Athiphat in khomiten vuiding atiuvin ahileh, Khupting longchu lhankhuh’ah atehtan ahi. Hijehchun, “Ngambom gakou leuhen thol tante” atiuvin, Ngambom chu agakou taovin ahi. Ngambom vadunga konin akipatdoh in, Khupting long damsa behchu gamunge, tin Khuptingte inlam chu ahinjon tan ahi. Khupting chu amuphat in kap pum pumin,la asahkhumin alachu-
“Tingo chetan,
Khulsin sunga samang jalmaito,
Chunle Jo lunghei themlou jeh in” atileh Khupting chu lhan’a athol’in avui taovin ahi. Hiti chun mijouse jong inlam’ah akile taovin hinla Ngambom vang inlama jong akile nom tapon alhaset toh ajachat toh, jum akisan hinlah aphatchomna a um tapoi. Ngambom chu Khupting lhan chunga chun adingin,
“Lhase lou jeno ngai Tingo,
Nachun le Jo lunghei them mo’e.
Kangai Tingo toh chang’ang kikhen loe” tin alhan chunga pahcha aphut in, lhase tah in ainlam ajontan ahi. Ngambom umchan chu khosung miten avet uleh ave ngam tapouvin akapcheh tauve.
Khupting thinungin Khupting paten lou ahinvat taovin ahileh, Thingjabong lentah khat a umin, alhaamding koima akimu jou tapouvin ahi. Ngambom tilou koima adang alhamding jong a umpon ahi. Ngambom koma “Neilham peh in tidingla Khupting nu le pa akingapcha josang a um lhon pon, hijeh chun Khupting nun Ngambom kamu pou pou leh kacha Khupting kageldoh jengin, hijeh chun “Ngambom hi thidoh joleh lung olna kamubep ding ahi” tin Ngambom that ding chun Thingjabong noiyah Vompi hangtah khat apansah in, aleh a Khoithumpi apansah tan ahi. Khupting nu chun Ngambong henga, “Thing neilham peh in” gating tia acheleh,apattui pohcheng la akijel chai tan, seingam louvin ahung kile kit tan ahi. Ajingin Khupting pan naang lemdinga akiput in ache kit tan gasei ngamdeh louvin ahung kile kit tan ahi, Chuphat in Khupting naonu Selneng chu anu le apan, “Na U Ngambom gatem tan” tin asol lhon tan ahi, Selneng achen athu chu agasei leh Ngambom injong anop peh tan ahi. Ngambom chu Khupting nule pa toh louvah akon khom in thing lhaam dingin akon taovin ahi. Ngambom jong akingai to a akigel gel leh alung jong ahellin, alha jong asen olcha chan ache in Gosem’a lasah toh akop in, chu in la chu awchengin ahinsa doh tan ahi.
Ala chu –
“Tingo nanung teng,
Nachun le najon,
Joukho sangthing lhaamdin eidei laiye” ti La ahinsah doh phat in, Khupting nule pa jong akisih behseh lhonin akaplhon tai. Ngambomin athing lhaam ding chu agavet leh achunga Khoithum bel lentah khat akaijin Vompi hangtah khat kitum henhun a apan chu agamu tan ahi. Lungdong tah in aven hinlah olmo loutah danin a umin, chu in a Gosem ahin kilah doh in ahin mut in doila asah leh Khoithumpi kai chu akitol manghel taovin chuleh anoija Vompi kol jong ache mangtan ahi. Chu in Ngambom jong Thingjabong chunga akaldoh in la ahinsa tan ahi.
Alachu-
“Abullah Savom apange,
Alel’a Khoithumpi akaiye,
Kasai ngalou jene,
Onthinglel sang chunga,
Tingo dalang kasai nahi e” tin alhaam pan tan ahileh, Khupting nu le pa anoiya akap lhon tan ahi. Hichun louva abunkhompi hon Ngambom chu alachoi kit un, ala chu:
“Hinlai melma Pu Ngam, Thinung Konglo Konglo’e” atiuvin ahi. Hiche Ngambom thing lhaam chu aletdan le asan dan seithei lou ahi. Hinla Ngambom vang chun alhaam leh lasah akop in ahi. Malgam lama onpa alhaamin chu in Simgam lam onpa alhaamin, ahinlhaam soh tan ahi. Hiti chun alhamna lam lama nungah ho chutoh akisai saiji tan ahi. Alhaam chai helphat in akabom’ah atouvin hiche la hi ahinsa tan ahi. Ala chu:
“Malgam lama onthing kalhaamle’o,
Mala lanu toh kakisaiye,
Simgam lama onthing kalhaamle’o,
Sim lanu toh kakisaiye” tia asah leh alung ahung hellin Khupting akou tan ahi. Gosem amutnin hiche la hi ahinsa tan ahi.
Ala chu:
“Tingo nalhaolha mela mudin,
Thimu bang hung lengo” tin Gosem chu amutleh Khupting lhagao chu Muthi lim tobangin ahungleng in aGosem leh’ah lhajap hel hel in ahunge.
Ngambomin thing alhaamjou phat in ahung kumin, inlam ahinjon tan ahi, In ahunglhun phat in Khupting nun Ngambom jubel khat in availhunin, “Nei lachoi lhonin” atileh, Ngambomin “Khupting nule pa lachoina ding kahepoi” atin, “Ladei nahi lhonleh” atin, “Khupting Chempong taigeng taigenge; Khupting ahchan Sumphol’a kokoko ti’e” tilou adang nangni la ding a umpoi atipeh tan ahi. Chu in kipasal sah tah in akipat doh in inlam ajotleh leitol’a Khupting lhan’ah akap pa tan ahi. Chu in, “Tingo tong eidonlou; Iti aalang kada hitaimo”, atin a in’ah ache tai.
Ngambomin Khupting lhanna pahcha aphu chu ahungpah tan ahi. Hiche pahcha chu mundanga pahchaho sangin adanglam deh tan ahi. Lolhah ding le apul ding Ngambomin a itlheh tan ahi. Hijeh chun mi khat touvin loulha get inte ti aginmo jeh in achaang tan ahileh jan in Sangah khat ahungin pahcha chu ahung louvin ahi. Hichun Ngambomin, “Tingo mel’a kamu Sangah nangma iding lolhah goa nahim?´atin chu in “Koi hinsol hoiya kona hung nahim?” Tin Sangah chu adong tan ahileh, “Kapi Khutingin eihin sol ahi” atitan ahi. Hichun Ngambom. “Chutia napi Khupting hinsol nahileh keijong kahung ding ahitai” atileh Sangah chun “Hepu, nangma hungthei pon nate, kapi aumna chu nangma umna thei ahipoi, mithikho ahibouve” atipeh tan ahi.
Ngambom’in jong. “Chutia keima kahungthei lou dingleh nangma jong kalha louhel ding nahi” atikit tan ahi. Chuphatnin Sangah in, “Chutia hung teiding natileh kamei hin kituh inlang kanung hinjui tan” ati. Chu in Sangah chunlungthim abolin, “Meithah natuh ding ham meilui natuh ding ham?” tin Ngambom chu adongtan ahileh Ngambomin meithah kiti chu lhoujo teiding agingchan, “Meithah tuh inge” tin ameithah tuhding chun akigon, Sangah chu alha tan ahileh Sangah in, “Pu Ngam, Pu Ngam, kamei thah chu hintuh ta” atin atoko’ah a’eh amomdoh sah in, Ngambom chu atuhsah in achopdoh a alendoh jengleh Ngambomin Sangah eh chu akibotan in Sangah in adalha tai. Ajing’in Sangah chu ahungkit phat in Ngambomin aman kit leuvin, Sangah meilui chu atuhphat in amei tah tah ahitan, Khupting kom geijin Sangah chun alhohlut tan ahi.
Ngambom mithikho alhun lhunin mihingho insah bang bangin phatah’in in khat akisah in achengtan ahi. Hichun mithikho chu akikhom jiuvin gehjong agehkhom jiuvin ahi. Hinlah mihen le mihem khat kivop bangin akivop thei pouvin ahi. Janleh agehkhom un ahileh, mithi hochu alup tengu leh lhumlam angauvin, pondung akibuh’un lhumlam ngacheh in alumjiuvin ahi. Hijeh a chu eiho lhumlang ngat a lup hi tehse hon anajah da jiu ahi. Ngambom jong amaho umbang chun a umjin, janteng ahungkhah komleh ajet avei avet leh sagu keoseh toh ana lumkhom jitan ahi. Chuteng sagu hochu hoilang sagu ham tin bangsah banglhang senan aneijin ahileh “banglhang sena einei juleh kating kakong ahehchet chuh e” atijiuvin ahi. Chutengleh Ngambomin lungdong tah in angaito jitan, itileh amaho hitoh kibang thei ding ham tibou agelji tan ahi.
Nikhat hi Khupting le aloiho ngalhei ding asom taovin ahileh Ngambom jong Paipeh toning vangkhat akipoh in anungu ajui tai. Vadungla aphamo heljeng taovin, phat chomkhat jouvin maolah khat aphataovin ahileh Khupting le aloihon Maodo chu Nga ahisah un akipoh taove. Ngambom jong apaipeh toning vangchu huhbit nadin maodo Paipeh khat alouvin Paipehto chu ahuhtan ahi. Inlam’a hungding akigot phat un, “Ihinglen diu ham, ithi len diu ham?” tia aseiju leh Ngambomin, “Hinglen Chula kahe khatan, thilenu hite” ati phatnin aloiho Lhumlheng meide asoh un alenggam taove. Chu in Ngambom jong Maotenggol sao khat akisat in oltah in ahungin nah nah in a umnao agalhungin ahi. Atenggol chu inpam’ah angaijin agava lut leh Khuptingin, “Ima nahinpoh lou ham?” tia adohleh Ngambomin, “Imacha kahinpo poi” tin adonbut e. Hinlah Khupting in apaipeh sungchu avet leh Ngambom Paipehto huhna maodo chu amun, Nga themkhat ahinpo nai” atin Khuptingin Ngambom chu kipah tah in agopeh in anehsah leh Ngambomin adu lheh jengin ahi. Ngambomin ago ji leh Maodo chu akavam jitai. Ajingin Ngambom tenggol chu amudoh un, “Pu Ngamin Nga lentah ahinpoi, kihon u hite” atiuvin akihon taove.
Nikhat mithi kho’a umho chun changvai ding ahinsom kit taovin ahileh Ngambom chu chaangmun phalaitah khat ah apansah un ahi.Ngambomin jong Sa hungtei ding ham tin athalpi kaosan apang jingin ahileh imadangla ahungsoh doh aumpon, lungmul lentah khat ama umna langtah a ahunglhai chul chul jeng chu amun, lungmul chun akom ahinphah phat in athal muh in agah sulih in lamlhang langa athai lhatan ahi. Chu in changvai hon ahinphah phat un, “Pu Ngam, imacha hunglou ham? atiuleh Ngambomin, “Imancha ahungpoi” atileh amahon, “Iti chubanga kitum lenglung jeng nang umna dontah a hungsoh doh Vompi chu namulou ham?’ ati phat un Ngambomin, “Kamupoi, lungmul lentah khat vang kamun, kathalpi muh in kagah sunlih in lamlhangah kathai lhatai” atin ahi. Chuphat in aloihon agaveovin ahileh lungmul chu amudoh taovin amumasa penpan kholhang ahinsam in, “Hungun Pu Ngambomin ivompi seiju chu athat tai”, akitiuvin akikou khomun inlam’ah ngambom lungmul tha chu aloihon Vompi ahi tin akipoh taovin loupi tah in akhom taove.
Ngambomin, “Tingo ahileh keihi nangho toh thakhat’a iti ka umkhom thei ding ham?” tin adongtan ahi. Khuptingin, “Keiho bang banga umdingleh kivop thei ding nadeileh tun inlanga che kit inlang napute Vohcha tuhnga khat in gakilhalho inlang lhumlam ngan nathal in hunglum lechun chuteng phaten kivop thei taote”, tin aseipeh tan ahi. Hibang chun Ngambom a inlamah ahung kilen Khupting seibang chun apute chu akilhalho sah tan ahi. Chu in akipotjol sel in akemchunguva chun lhumlam ngan, athalngan, pondung akibuh in alupleh Khupting loihon vana konin Suongtum khat in adipko laitah asepeh uleh Ngambom athitan ahi. Hiche nia pat chun Khupting le Ngambom chu adeibang lhonin akivop thei lhon tan ahi.
“Akitepna subulhit lou chu ama dia manthahna ahi”
Lenchonghoi Thusim
Masanglaijin kho khat a hin ucha pasal sagi ana um’un, amaho unu khatbou ananeijun amin Lenchonghoi ahi. Lenchonghoi hi mimel hoi tah ahi jeh in muntin’ah amel hoi ana kithangin ahi. Chuleh amel hoi keuseh hilouvin, Ponkhong themtah jong anahi. Nikhat hi Lenchonghoi injong anaote pasal sagi ho chu Pomjem’a khonding Nineljem le Lhaneljem ladin Solam’a asol tan ahi. Phatchom khat jouvin ucha pasal sagi hohin Lhaneljem joh ahin lauvin ahung kile taove. Chujou phat chonkhat jouvin Nineljem ladin asol kit tan ahi.Ucha pasal sagiho Ninel lading agacheu chun nikhko phabep agacham taovin ahi. Hiche agacham sungu hin Khalvompu kiti pasal khat hin Lenchoihoite inlhanga Meitheinu khat chu ahung helji tan ahi.
Nikhat Meithainu hin Khalvompu koma “Ibol’a kei pentah neihel hel-ham? nahel noma ahile Insah’a Nimel Lhamel mukhalou ahoiya hoi Lenchonghoi khu gakihel tang em? atipeh tan ahi. Khalvompu jong meithainu thusei ajahdoh phat in akipat doh in Lenchonghoi te inlang ajon tan ahi. Hichu awpi depdup in “Lenchonghoi kot neihon’o” agate le amanun jong kot anahon peh tapon ahi. Chuphat in Khalvompu chu Meithaipi koma ahung kile kit in, “Natibang chun kagaseijin ahile kot eihon peh poi” agatin ahi. Meithainun jong “Ahilou le heldoh ding nati mong mong ahile jingkahseh le chenlang akotcha languva Junning ehning hokhu galeh le lechun na’aw hung kikhel inting chuteng tah chule “Ka’u ka’u Lenchonghoiyo Thihpi thosom kot neihon’in, Buchun sagi mechun sagi abeitai gati lechun anaote hisah in natin kotpi chu honpeh tan nate” atipeh in ahi. Meithainum aseipeh bang chun Khalvompun jingkahseh leh Lenchonghoi te kotcha langa ajun ningu a’eh ningu chu agaleh leh jengtan ahile a aw ahung kikhel tan ahi. Chutah chun Khalvompu achekit in kotbunl’a chun adingin “ka u ka u Lenchonghoiyo Thihpi thosom kot neihon’in Bichun sagi Mechun sagi abeitai” agatin ahile Lenchonghoi in jong anaote aw ahisah in kot chu agah hon’a ahile Khalvompu anahin, phulou helouvin Lenchonghoi chu akimat in alhoh mang tan ahi.
Chujou phat chomkhat jouvin ucha pasal sagiho bu le me ahung bei tan ahi. Hichun alah’uva alenpen paochu bule me ladin ahungin, “Ka-u ka-u Lenchonghoiyo Thihpi thosom kot neihon in, Buchun sagi mechun sagi abeitai” agate le kot chu akihong tapon, chutah chun a –upau chun inlhanga Meithainu agadoh le “Na-umlou kah un Khalvompu ahungin akilhoh mangtai” atipeh tan ahi. Chuphat chun amapa jong akihan lhon “Ka-u Lenchonghoi phu kalahjou dinga ahileh Thihpi kot thosom pal honging ting, Vapal kengsan’in leng nange” atin Thihpi thosom chu aphut le aphu hong jou tapon athidan tan ahi. A-upao ahung louhel phat chun aban’a pa inlama ahung kit in ahile aphujou deh pon, amajong chu athidan kit tan ahi. Chuti chun ucha pasal sagi ho chu ahung kilha lhauvin ahile aban banin athi tauvin ahi. Akhon khon nan aneopen pa bou a umtan ahi. Amajong ahungin kotbul’a chun akimin lah in “Ka u Lenchonghoi phu kalah jou dingle Thihpi thosom khot hi phut-hong ingting, Vapal kengsan in leng’ing kate” atin aphut jengle ahinphu hong tan ahi.
Chuphat chun aneopenpa chu Vapa Kengsan’in ahung leng tan ahi. Hichun alenle le leh agal lama chun Lomhon khat louva anabung amun, lomkon ho koma chun, “Kagal’a lomlhang konho, ka-u Lenchonghoi namuu veimo” tin Jailan a oitan ahileh amahon “Mu chu muna lom lom, hinla anu vangkho apa vangkho geitante” ahinti peh un ahi. Chujouvin alen kit’a ahile Gallangkhat lam’a Sieltho koiho atohkha kit in aman jong “Kagal’a kagal’a Sieltho kaiho ka-u Lenchonghoi namuu veimo” agahti kit leh amahon “Mu chu muna lom lom, hinla anu vangkho apa vangkho geitante” atipeh un ahi. Hiti chun alen le lekit le munkhat a hin Thingphung noija numei khat ponkhong khat amutan ahi. Hichun amnjong thingphunga chun agachun “Kanoija kanoija tapon khongnu, ka-u Lenchonghoi namu eimo” agahti le amanu chun, “He kateiyo, malaiya kanote aw abang nangem” atin, hichun amanjong, “Malaiya kanao te chu nahile hunglengin lang Katapon khon huilhi hi hungchip tan” atile amapa jong ahungleng in, a unu Lhiemchunga ahung touvin atpon twi chu achip tan ahi.
Chuphat in Lenchonghoi in Vapal kengsan chu mi asosah in akihoulim pitan ahi. Chujou chun anaopa chun a unu Lenchonghoi chu thil umchan ho jouse le asopi pasal migup ho thi thusim ho phatenchan aseipeh soh tan ahi. Phat chomkhat jouvin Khalvompu gamlenga che ahunglhung in Sakhi khat jong ahinpon ahi. Khalvompu ahunglhun lhunin, “Mi gim la namhul hul, sa gimla namhul hul” atin insung anah le le jenga ahileh Lenchonghoi alunghangin “Mi gaim anamle kei ki-uma, sagim anamle Sakhi kaht hinpoa ipi nasei seiham?” atipeh manpa chun “Eh kade” atin athiptan ahi. Chujouvin Lenchonghoi ijn Sakhisa chu asemin “keiman aminsa kaneh ding” atin asaphe hoilai lai chu ahon in, “Nang asel ne’ah aselin netan” atipeh in ahi. Lenchonghoi in sa ahonmin phat chun sa aphe hoilai lai chu alan “Hiche kapathenpaneh ding, hiche kapathennu nehding” atin jalchunga Phehjol sunga chun aeplutjin ahile Khalvompun jong, “hiche kakhaolhangpa nehding , hiche ka khaolhangnu nehding” atin aman jong Jal’a Pheh sunga chun agahsep lut in ahile, Phehjol sunga um Lenchong hoi naopa Nahlhong asepkha tan athi ahungsoh in ahule Lenchonghoi in “kasathi koi nasep bo’e” atia alunghan jah le Khalvompu chu akiphalam dan in aumin athipbeh tan ahi. Hiti chun anaopa anahuh doh tan ahi. Lenchonghoijin Gapiju asemin, nikhat Khalvompu kom’a “Khaiya ka Gapi ju semhi kibuh ta hite” atin ahile Khalvompu jong anomin akibuh lhon tan ahi. Gapiju akibuhni lhon chun Lenchonghoi in anaopa chu innoi langa a umsah in Lenchonghoi in achep ding she le Jubel to chu asuhom’in Khalvompun achep ding she le Jubelto chu ahuh jin ahi. Hitia chu Khalvompu achep chep jengle akhon nan akham valtan chuphat chun Lenchonghoite ucha chun Geplhanga satul agou-am lhonin Khalvompu tilto adesah lhon jongle amapan ahepha him him tapon ahi. Chutah chun Lenchonghoi in a Hitpi khat aman in Huongcha a akoiyin, “Khalvompun eikou seh leh hoiyo hichea ka ume tijing jengin” atipeh in chutobangma chun inlhanga a–eh athan “Khalvompun eikou tengle hoiyo hichea ka ume tijin” atin aseipeh in, anaopa chuto Meichi, Twichi chule Thingchi akilah lhonin ahungjam lhon tan ahi.
Ni sagi le h Jan sagi jouvin Khalvompu ajukham ahungkhang doh in “Vo Lenchonghoi!” agahti le Hongcha’a ahitpi chun “Hoijo! hichea ka-ume” ahintin, hinla avel vel’a achuti houjeng phat chun aman jong atahsan joumang tapon, athoudoh in agavet leh Hitpi anahin, aman jong alunghan manin aneh jenga ahileh adu lheh jeng tan ahi. Hichun “He kate ahitpi bon hibangse a atuiya, ama iti tuiding hitam” atin ahi. Chujouvin “Vo Lenchonghoi” tia agah koukit le Inlhanga a’eh chun “Hoiyo! hichea ka ume” ahinti kit in ahile KHalvompu jong alhaisuh in agaavet le Lenchonghoi eh chu anahin, ama jong alunghang behseh in a-eh chu anehjenga ahile adubehseh jengin kit tan ahi. Hichu “He kateijo, a-ehbon achuti tuileh ama itobang behseuvin atui tadem” atin, akigel gel leh anung kidel le phante atin, akipatdoh in adel tan ahi. Khalvompu chun, “Molkhat kalkhat, Molni kalni” atin adelpan tan ahi. Achuti daljenga ahile munkhat a hin adlpha tan ahi. chuphat chun Lenchonghoijin Ameichi aladoh in athe jenga ahile gamlah chu Mei ahungkisoh gam tan ahi. Hichun Khalvompun, “Meichi, Kei meichi” atin apaljenga ahile Meichu amitgam kit tan ahi. Chujouvin Lenchong hoijin Twichi aladoh in athe kit’a ahile gam jouse chu Twi ahung kisoh kit tan ahi. Chujou chun Khalvompun jong , “Twichi, Kei Twichi, eiho a itih’a kihe ngai ihi lou uham” tia apal jenga ahile Twi ahungkangin tolgo lai akidoh kit tan ahi. Chuphat in Lenchonghoi in Thingchi aladoh kit in, athe kit le Gam jouse chu Thing akisoh kit tah ahi. Khalvompun, asei ngaibangin “Thingchi keithingchi, eiho a’itih’a kihe ngaisa ihi lou uham” atikit le Thing jouse abeisoh kit tan ahi. Hijeh chun hiche laimuna chun Lenchonghoi te ucha chu aalpha tan ahi.
Hichun Lenchonghoi naopa chuto akidel lhon tan ahi. Khalvompu hi athi theilou ahin, Lenchonghoi naopa hi acholthei lou ahikit’e. Lenchonghoi naole Khalvompu chu achuti kidal jeng lhona ahile chung langa Pathennu le Pathnpan, Van’onghom’a konin ahinmu lhon tan, pathenpa chun pathennu kom’a chun, “Pathennu, ven, noiya teni khu, i-Uichalpa ikithopi ding ham, ole Manmashi pa ikithopi ding ha,?” tin adongtan ahi. Hichun Pathennu chun “I-Uichalpan Lhaanga amu Lhaangah anen, Daam’a amu daam’ah anen, Manmashi pa eima lim ban bang hiya, an anseh she jongle eihe jinga, i-Manmashi pajoh ikithopi hih ding ham” atitan ahi. Chuphat chun Pathenpan Manmashipa koma “Vo, Manmashipa! nakoma Aidel pheleh leh chug ah bantan tango” ahintin ahile Manmashipan la ahethei pon, Khalvompun “Nakom’a Aidel pheleh leh chu bantanin atichu nahe louham?” tin aseipeh in ahi. Hichun Manmashi pan jong akom’a Aidel chu agah sat tan’a ahile Khalvompu chu atha ahungbei tan, Lenchonghoi naopan ahin kijo theijin, athat tan ahi. Hiche nai kon chun Lenchonghoite ucha chu nomtah le lungmong tah in a-uum lhon tan ahi.
Phat chomkhat jouvin Lenchonghoi te ucha jong inlama ahung lhonin asopi Pasal gup ho loung beh kivui hen tia ahunglhon tan ahi. Ahin dalhahna lhon gamchu ahin jon-jon jeng lhon tan ahile ni sagi jouvin ahung lhung lhon tan ahi. Ahung lhun joulhon chun asopiho loungdamsa chu Songtum lentah tah anakisoh gam tan ahi. Lenchonghoi in ama ngailut jal a asopi pasal gup hon ahinkho achaanlou ahichu agel leh alungset beh seh jengin, hijeh chun Thingchi lah’a Hinthingdo khat agahol’in, Twichi lah’a Hintwitheng themkhat ahindomin, hichun Meiochi jong ahin choijin, anaopa koma chun “Boi, thinggo tampi gachomkhom inlang hiche songtum ho vel’a hin hinsevum set in” atile anaopan jong aseibang chun abol tan ahi. Hiche thingho chun Meijin ahinhal tan ahile songtum ho ahungpoh keh un, akahdunga konchun thisan ahung longdoh tan ahi. Hichun Hintwi achapkhum lhonin, Hinthingdo chun ajutle le lhonin ahile asopi te jouse chu ahung hing doh gam kit taovin ahi. Hichun akive touvin, akingong koijun akikasoh keijun ahi. Hiti chun Lenchonghoi te ucha jong nomtah in masanglai achen ngaibang un achengkhom kit taovin ahi.
KHOCHEN DOL LA KHOTHING’IN ANA KINIT HO:
Kumsung’a nikho kimang masa pen chu Semang Juneh ni ahi.Hiche ni hile khosunga Nupi jousen jubel adop khom’a Haosa semang pachong ho achep tholoi,adon tholoi uma ahi.Semang pan jukhon nom tah’a akidop ma koima don loijin tingam umlou,Hijeh’a chu paocham tuh’a kiseiji “Naki semang judop’e”kiti ji ahi.
1.Khojeh hi khovel la dammo veiset alen teng khopumpi ding’a natset dalna ding’a Haosan khosam pa khojeh kinit ahi ti’a kholhang asap sahji’a JE kichang ji ahi,Lentah’a akibol le nisagi,Aneojep ahile nithum kinit ji ahi,Hiche khojeh kibol ni’a kon na koima kholche umtalouding,chule pam mijong khosung’a lut talouding ahi,Khojeh hi akibol teng le khosung’a meijouse kithat ding,mihem tilouva gancha ho jengjong jong uhpoh louding,chule ajing teng le meithah chu Haosapu in na thempu pa khut na kon’a kilah cheh ding bou ahi.Aki boldan,THING,SAPHULIP,AITWI chule THINGTHU kisu hal’a hichu Thempun phui asapkhum’a kholai sung,Insung chule khomoul jinlampi jouse’a kithe thang’a ahi.chule amijat ding’a KANPOH chun an-chun dang chule SEL”LE Khi kimeh ho jouse chutoh khomoul la aga koidoh jiu ahi,Kan poh chun,An-chun hochu thilha ho neh ding,SELLE khi hochu alongman diuva kipedoh ji’a ahi,chule anamse hohi anam angai da nadiuva kibol ji ahi.
2. Sakhonit: Humpi Sapol aki kap bai le. Sakho nit akhitin umnit aki bole. Sakhonit nile koima agampot ngai poi, humpi, sahang to akiki toh jeng jenge atiuve
3.Insungjeh: Khojeh khosung dinga kibol bangin Insung khat jong dammo jalla kithoi akibolteng hiche insung chu thempun atep jat nikho chu insungjeh kimang ji ahi. Kot beng jet le veija theo hing, nahing hi kikhaija maljin lut ngai lou ahi. Theo aki khai sunga hi inneite vang itilou, Maljiin ahungle jesung kahiuve tia aseipeh diu, chutilouva jong theo kikhai amutengu le maljin dal la ahi. Chuti louvin maljin lut le akithoina chu moh hija ahitan, panna bei hiding ahi. Thempupan athenhon masangin maljin alut ngai poi. Jesung ahi, aki ti. Khosung mi ima tilou ahi
4.Vam’nit: Khopi louhal jing nikho le khothingin Vamnit akinit nin ahi. Ajeh chu lou hal ni le Thilhaho akalih le athil ka se ho inkote ikitopi khah le aphapoi, ana tiu ahi.
5.Dainit: Lou haljou ni 2 ni thum jou Daiphu jingle Dainit ahin, hichehi louma muchi phat na dinga khothing in Daiphu kimang ahi. Thempu ho alhang kihom’uva Loujatna Dai aphu diu ahi. Hiche ni hile Muchi jat jouse atu pat’u ahi. Nilhah teng Nupi ho alou va dai aphu peh houvin Thempu pa in na Bel Bing abuh uva Daiphu ju atiuva achep jiu ahi. Ajing nikho le koiman Loulai kichon ngai lou, mipin Dainit akitin inna aki um’e.
6.Saah nit, Um nit: Thise aum le hoi koma gam thu hijong le akijah phat phat Umnit aki bol lin hi chu Saah nit aki tin, Satha, Galtha, Twi ja-thi, Thalla thi, Hemma thi, hitiho bang hi kinit na ahi.
Thise: Tolthi gamthi jouse thise akitin, thise jouse lei tolla kivui ngailou, tollhanga kivuija ahin hiche ho chu Saah akinit nin Saah nitnile koima lou che, gamche, khol che aum ngaipoi. Anitlou le alouma abit theipoi, ama avangsei akiti. Saah kiti hi thise kisei na ahin Langgol la kipu ho tollhanga kivui thitwi kibuh lou ho ahiuvin, Tehse hon Vanchung langa Van gin thiplou hella Kongleng gin banga maojen juna ging khu amin Van cheng mao akitin Saah twi kichu jong akiti.
Hiche khu athini a thitwi buhlou, Thitwi kipe lou ho twi kichu a ahi akiti. Nupiho hanse hon chapang a-el ella aum teng a Saah veil nahi, atiu khu Thipha a nathi lou ding ahi atinau kitamna a aman’u ahi.
.
CHON NA DOL LA SA KIBOL DAN
SASA: Sasa kiti hi athu umdol poh a kisah ahin, Mou gopni masang janna Mou puidia pusalte hung vaikonna, man le mol ahin khum ho-u iti sanpeh ding ham ti Inneipa TU le BE insungmi akihou chet tengule Sasa kiti hi agonnuva pusalte athu umdol aseipeh jiu ahi. Man chung changa thu ho hi ahe chenna, aseija pang hicheho hi ahiuve ti het na-a alang to a Becha khat le Tucha khat gel kila a aneh teng’ule aman um na lai ahile abat jat chu asei’uva, Innei lang tenin Sel hijat hi naneh khum ahi ati lhon ding, Gamkon lang tenin Heng’e, Sel hijat hi kaneh khum ahi ati ahin, abei le ani lang to a Man a urn tapoi, seikit tah lou dia kaneh ati cheh diu ahi. Hiche sasa hi athin, alung, agilpi, achop athithun chule asalah a kona athao jaona, aphe jaona le agu jaona hal khat cheh hiding ahi.
SAHAP
Sahap hi chanu Sum le Sel kiken peh tobang ahi. Ajeh chu alhun na te insunga urn hih jongle aloi agol cheng toh a mou vailhun hetna Insunga Atu Abe cheng toh kivai horn na alhonpi cheng vai lhun na ahi. San ato lhang le Sahoi ijat hileh dei jat jat lah thei ahi. Mou vailhun Sahap kikhop nihile Sapang vang aum ngaipoi. Sahoi bou lah thei ahi. Sa alu bei kikhomma ahi. Salap le Sahoi ti lou adang aum poi. Nihchen Ponsil dang idei jat jat horn thei ahin sabat dang aumpoi.
Mousa kithat ahile Sahap ma che ding ahijeh in Sahoi thum kalval lah dan. Sapum dang atam nah le vang adang ho chu idei dei jat lah thei ahinai. Sahap ma ahoi khat cha jong kijih ngai lou ahin, apo ten vang in alhun teng’ule Sahoi adei jat jat akilah theiju ahi.
SAPANG
Sahap kilahna pa SaLu chu go-a, thet ngimsela a-puma, angong toh, atinggu toh, aphuh toh asung sese hon mina hiche alu chu sapang ding ahitai, asapang laha dinga chu alung, athin, achop chule athithun, agilpi jaocheh ding ahi. Hiche sapang hi satheng, deichom sapang ahin, Inneipa doh toh a ijat adeijam, ama deichom gol le pai tilou a het jing ding khat chu (i) Haosapu (ii) Semang (iii) Thempu (iv) Gamkonpa (iv) Inneite khat gel hiche chunga khodang Haosa aumtah leh jao tei ding ahiuvin, abonna Inneipan koi2 adeijem jat sem ding ahi.
Aneh ding dan ahile Sapang neding ho chu japin ajon ding tengle sei peh masah a tunia nang sapang neding nahin japi lah a ne hih in tia sapang a pang ding se atum a thakhat na neh sah ding, ane ding loi akisei-peh a aumlou aum khah le thah tho lou ding, Haosapu le Thempu pa vang ahung thei lou jong le thah tei ding ahi. Sapang neding atamle asa dang lah a kona athao aphe lahbe a nehkham dom sem ding aphai..
Sapang semdol chu Alu apumma kihonna amin teng akhoh ding chu Inneipan khat asol ding, athin, alung, athithun, achop agilpi halkhat cheh, i-thasit le sajalah a kona koibe thei ahi. Abol ding, Sapang khoh ding chu a innei pan mi dang khat anganse ding ahi. Tuchaho vang sapang khoh le ane a pang ngai lou ahi
Gamsa Sapang hi masanga patna sa that jousen Haosapu inna Alu hi alhut anahin chule Haosan kho sunga Semang Pachong ho lah a kona akinaipi dom sangkai khat Sapang khoh ding hi alhen sa uma ahi. Hiche Sapang chu Haosa Sapang akitin akilheng, akinganse chun akho-a koi koi ane thei ham akhop ahi, Haosa Sapang kiti hi Gamsa kithat ho bou ahin, Insa kithatho Haosa Sapang aumpoi. Ahin khosunga Sapang kisem, kijong jouse’a Haosapu chan khat chang tei ding ahi. Ajeh chu Amun tohpa, Thuneipa, Thutan dingpa ahi. Sahoi vang Haosa hi mana chang lou ding ahin, Kingailut na jatchom dolla ahiteng le vang chang thei ahi.
Sapang jat danthum aummin:
(a). Phung Sapang ahile akum tam hen tehse lheh jong le phung kaija Insung/phung kailhah a mi upa ahilou leh ane ngai poi. Akum lhom hen chapang jongle Sa konga tou thei ahileh aneh ding ahi.
(b), Khosung Haosa Sapang ahile mi pou pou seithei lheh hen hatlheh jongle ane ngai poi. (ii) Hiche hi Hasosa sapang kiti hi Pasal gamleng hon sa akap’’u Sajuh, Ngalchang, Vompi, Jangsel atha niule Salu Haosa ina alhut jiu ahi. Khosung vaihom ho, Khosunga seinom lou thujeh seiho, seinomlou seiding, tohnom lou tong ding ho-a ahin hiche jonghi aseija, atong a pan manna neh thei ahipoi. Cha lubang ho Tehse ho khosunga thujeh seiho amaho hi sajeh ne ho akitin, Khosunga Toltheh sageija nethei ho nehding ahin Sa ahi manna moh neh lou ding, sajeh ahi.
(c) Mou sapang: Moupui na ham Golvah na dang danga hijong le Golvah na’a Sapang vang satheng ahijeh a koi hile aneh thei cheh ahi. Ajeh chu a in neipa Be nahijeh ham ahilou le a in neipa jol nahi jeh ham, agoldei nahi jeh a in neipan nadei lhen le nakum tamle lhom tehset le chapan thu aumpoi. Satheng ahi. Thempu tilou adangse hi deichom ahin Gamkonpa le a Inneipa ahile khat atohdoh pa Sumphal Selphal pa akitin, khat asangpa le anepa ahi lhonne. Mou sapang hi chapang hon apa damhen a-Upa umjongle mi bepa jol le gol ahijeh a aneh tei ding mong ahi. Moupui or Moulhah na a Sapang kibol lona hi athu hetoh a asei ding, agel ding akhoh sah thei hicheng ahi ti hetna ahi.
SASEM DAN
Mousa tha nin Loi, Sel le Bong ijat that jongle Sating hi khat tingbou lah ding ahi. Vohcha ijat kithat jongle sahap ma che ding pen pen hiti a hi sem ding ahi.
(a) Alol tan ding (b) Angong tan ding, (c) Alap lah ding akilah doh jou teng (d) aphuh lem ding ( e) Sahoi jih ding. Hiche sahoi hi nile thum jong lah thei ahin, ei thu thu ahi. Ahinla lah lou umthei lou ahi. Thum ilah dingle atuh khuh a patna bel ni ating jong amei gei in jih lhah a chule ajet avei bet nit to a jih lhah ding ahi. Chutile anah lham na ding, sahap satna kham hung ongin’tin chujou teng sanah lham ding atinggu satlha louva anahgu satlhah ding ahi. Sahap ma hin atinggu jao louvin tehse hon ana bol jiuve. Sahoi hi thum ilah le sahoi khat gam konpa bepa, sahoi khat inneite bepa, khat sa-indel’a ding ahi. Hiche a sahoi khat sa indel tia kikoi chu sating urn thei lou na a sating khella inneipan a u-pa apeh ding ahi. Sahoi khat le salap khat hi sahap nungjui ahin, atuma sahoi khat le salap khat hi Indel sa toh tha khatna koi ding ahi. Sahap ipeh teng sahoi khat le salap khat toh peh tha ding ahi.
NULAM SAKHOP
Nulam khop dan hi hiti ahi. Japi anneh jou le nulam se se ijat ham sim toh a a-nulam sachan kihop peh cheh a ankong a-umkhom diu ahi. Upaho sapang neh banga aneh lel le asachan akichoi ding ahi. Chujouteng ahung thei lou ho se se sachan athah peh diu, sachan chang jouse kithouva vohcha khat achoh ham, ahiloule Ahcha adon khom muva tucha hile becha hile angap chat pen pen(‘ akitemmuva ajan hon diu, amin teng nullam nu ankonga ale diu, aneh diu, bu kibahto diu, sa kibahto diu, jan khovah a lenkhom abol diu ahi. Kilhah na kituptah a abollu ahi. Numei sa kithapeh na a Nulam khop hi angai monga, dan na che bangin mi tanpin agellin, dan suh bukip na mai maijin abol jiu vin ahi. Chuti louvin kingailut vetsahna le golnop neocha khat jong ahi. Tulaijin numei jinei aumle anu lam kahi tiho nulam hon anulam’nu lhah na dingin sum adong masauvin, thil achouvin, chukitle numei nu pan sahap langkhat nulam sadin apen, asem’un a in inah avui vui jin athil’un athah un sumdongho chu ahoppehin ahi. Hichu bollou din aphai. Sahap akisumang ngai poi. Sahap chu akopma apoh tei’ ding adol ahi. Nulam akhoppeh nomle sa achom dang khat tha peh hen. Numeinun apa jah a nulam nei khoppeh in ati lou jongle donda aphai.
SABAT LAHDOL
Gamsa: Sabat kilah hi jatchom chom aumin inna sabat aumin, gamma sabat aum’e: Gamsa ahile akimanchah na jatchom ahin SALU Haosa ho ding ahin,
sangong-pute ding, sanah le saom-becha ho ding, sakong-tucha ho ding, sating langkhat U-pa ding ahin, langkhat Jolsa ahi. Sating sung nulamsa ahi. Saphuh jong tuchaho a ahin achegu hi gamleng sa alhonpi ho chan ahin, amakeng aja nung aphelhang um khu akila dohin hichu Thalset sa akitin, ahin koima pouvin anala ji poi. Samal meipum sa ahi ti’a ala’a jong aumin hin samal Girja sa akilah phat nin meipum sa tin jong loikhatnin adah alan ahi. Meipum sa hi gamleng ho chan chankhat peh hi dih ahi, achuti loule Girja sa samal meipum sa adah ilah le gamleng ho ding umthei lou ahi. Hiche hi sem hoi dia pha ahi. Gamleng mi 5 ahile meipum khat na sima mi 6 hi sah ho hi ken jong hoi kasa e chute gamlah hilou, koi in hi jongle chan khat avalla kihoma hichu Sa Indel kiti ahi. Hichehi gamlengho atam niu le achangkhel, achanglou aumkhah jongle pehtei di ahi.
Sabat kilah hi khatvei vaikon na nikhat sungin sa tam hen lang ni le thum kap jongle abonna sabat kila ngailou ahin khat na bou kila ngai ahi. Chule mipi, mihon changvai na ham gamge na ham ahile sabat alhinga kila ngailou ahi. Sating, sangong bou kila ahin loikhat nin akong pou ala jin angong jong loikhat in ala ji poi. Ipi chung hile ating vang akisu mang ngai poi, custom ahi.
Immun a sa kithat hohi moupuina ahile sathin, Salung. Sapang le Sasa dingin akilan hichehi vohcha bong ijat kithat jongle adang kisim lou, kila lou ahin sahap ma kila ding pa bou va lah ngai ahi. Loi ham bong ham akitha a ahile vang khat pen ating a-upa ding lah tei ding ahi. Ajeh chu sel ding lhu ahitan sating lah tei ding dol ahitai Vohcha itha le mi ipeh nom i-gol le i-jol atam le sahoi ideijat jat jih a lah thei ahi. Ahin Moupuina ahile Sahap ding pa chu Sahap nung jui ding Sahoi khat le Salap khat nin ajui tei ding a. Tuchapa le Bechapu ding ahi. Sahap dia kithat pa a ahoi teni le alap teni chu alang langa chan ding ahijenge.
Thi nikho a kosa na sa kithat ahile (a) sapang aumpoi (b) Loi le bong akitha a ahile vang ating lah tei ding ahi. Tomsa bol ding ahile amal ham adah ham hoija hichu sema tomsa ho saphe ni le thum cheng thil la thot tho’a, hop ding ahi. Chule kholgam’a tucha ho suhmil theilou ho thot ding ahi. Thi ni a min tomsa eithotle tompon pondum mong mong kipoh a gavil toh gavui ding ahi. Hiche hi custom ahi. Hiche jong hi Pu ten Anu man hilouva atute selkhat na agap na thei khat ahi. Hiche Tomsa kiti hi Tom sep jouse kipe a ahipoi. Suhmil theilou Insungmi adeh a Tucha ho Insung manchah ho ahin amaho jong Tom seplouva um thei lou ahi.
INSUNG LHACHA TOHVAI KIHOP
Insunga kin aumle Ihachaho koima sol ngai louva atoh ding cheh kitoh jeng, Inneipa-inneinu akhoh na a kidong bou ahi. Pao chamtuh a Tucha ju tui dip ding, sagil jut ding, tuidap tham ding, Becha sasem ding, juvai hom ding, savai hom ding kiti hi Pu te Pa ten akhang khanga ahin juiju tucha becha ho toh kivaihom khel theilou chonna kilhung sa ahi. Ipi nikho hijongle kin aum’a sa akitha le Tucha sagil jut ding, Me hon ding ahi. Tuchanu twi khai ding, Cha omding, cha sung ding.
Bechapa toh jouse vesui le vaihom ding, sasem ding, Becha’nu Cha hom ding, neh hom ding, bu hon ding, Bechan sei ding jouse aseiding, houlimna jouse bol ding ahi.
Kuki insung khatna kicholngah phat neilouva kisalel nilhum chu numei ahi. Numei alum geipen hijongle jingthou masapen, mei ati ding, twi aga khai, chang asuh, Bu le me ahon, lom juihen jui hih jongle lou vaikon hi supel louva niseh a anatoh-u ahin. mi genngai, mi damthei ahiuve.
Pusal ho insung vaihom to thoa natoh jouse lom jui, insunga manchah ho ngaito, loukon, gamlen thangkam, lense, ngoibol, tamsat, thingbong, insah adang dang numei to kitho khom ahi. Loubol mi thinglhang lei bol ihiuvin louvat, louhal, mangse, chang le min at, changham lho, lomlhang goi, chang at, chang poh hi ahi. Insung kithohte ahau vun, athasete avai jiuve. Numei toh ngai, Pasal toh ngai kiti louva Pasal le Numei kitho a toh thei chan tong te ahi.
.
INSUNG SACHAN DOL
Sa-ngong Gamsa hihen Insa hijongle sangong hi i-nu man neding pa i-Pu pehding ahi, ipute jouse pehthei ahi deh poi. Amachu agamlat’a ahile seitoh a i-Pu to kinai pen-pen koma peh thei ahi, ahilou le midang anelou dingin aneh a akihetdohle Sel khat na leona thei ahi. Hijeh chun Paocham tuh in, “ Pute le lamsah akineh jou poi”, akitin ahi. Apun atupa avohle Sakongin alhem ngaijin, atupan apu avohle Selpi khat’in alhem ngaiye, atiuve. Atuten apu a ijat nejong le moh ahin, Apun atute a moh in ane ngai pon, aneh le i-khat to asuhto peh cheh ding ahi Upa ten Tuchan Apu sakhao nikhat ako peh jongle Sel khat toh akitoh e ana ti jiuve.
Sating se na ding U-pa’a ahin. athu lim’a bolding ahipoi. Nidang laijin Tehse ho seidan’in Sating hi a u-pa toh akinah ham, athah nading ahetlou ham teng jong le Thing kakah beh a amohje in, amon mang sah in ahi atiu ve. Anelou ding dollin aneh le ajeh atiuve.
Sating jonghi midangin aneh le athu len’na,kiki heh’a Sel la Leona thei ahi.Sating sung hi Nulam sa ahin I-nulam ho saphe dang themkhat toh kisimbeh’a khat pen pen kipe ji ahi.
Sa kong hile Saphuh hileh Tucha ho kipe ahin, Insunga iman chah pen pen peh ding ahin, aphuh hi ipeh ding pen pen Saphe dang khat toh sipbeh a peh ding ahi. In gan Vohcha ahile salap kila tucha chang ding ahi.
Sa hoi hi Becha ho Chan ahi. U-pa jong Sating khella akipeh kom aum’in, jol le goldei ho jong kipe ahin, ngailu lheh jong le hen Tucha ho vang akipe ngai poi.
In gan Vohcha ahile Sakong khella Salap kipe ahiuvin, Mitsin ni, Thini ahile Vohcha adah veilang Lhan chang pa kipe ahi.
Loi le Bong akitha le Selding lhuh ahitan Sel Ting lahding ahi.Vohcha ahile ating aumpoi. Sahoi lah ding Salap lah ding ahi. Thi nia Thikosana vang asa atam le sahoi moh lah lah thei ahinai, ajeh chu kin dang umlou ahi.
Sahoi, Sanah le Sa-om hi Becha ho kipe ahin, Sa nah nalah ding teng Sa om satdoh masan chule anah Ian, anah nasat masangin ating sung ladoh masan.
NAO-LAI CHAN/TAN: Pasal ahung pen na ahile mi phung loi ding,Numei ahung pen na ahi le anu thakhel ding tin mi aki pah ji in ahi.
Pasal ahile Nao lai chan hi ni nga(5days)anit jiu vin,Numei ahile nit hum(3days)anit jiu vin ahi.Nao-lai adam doh masanga hi pam ma ana poh doh ji lou vu ahi ti hi avet sah ahijeng in ahi.
Pasal hile Numei hile,Ahung so lhah lhah le min chuna –in amin asah loi chel jiu vin ahi,chule them pun akhut na patsan abu peh a alha lho ding,keiman amin kaki sah a ka khaokhi ahitai,kei mi ahi tai,koiman eilah pehthei lou ding ahi tai ati-a a-at tan ding ahi.
Ajeh chu nidang lai chun thusim khat hitin aki seijin ahi,Pasal khat aloinu naonei ding koncha khat hi gamleng in achen gamlah a thing phung khat na hin ahung geh den tan ahi.khang kim ahung hi phat hin mi kikou to na Aw khat ahung ging in hungin nao lai tan nin che hite tin ahin kou vin ahi.Ama gena thing phung a Thilha nu chun kei ka-in na maljin ahung lhungin hung vah doh thei pong-e nang gache tan tin adon butnin ahi.khovah kon lam ahung kile kit lam chun ache thei lou nu chun tunia naolai kon atan nem tia agah doh le Keipi pan alai tan ne tin ahin don but nin ahi.Ahile itih phat atep mam?iti atan nem tia agah doh kit le,chapang chu hung len nin tin,hung gol lhangin tin,Ji ni ahin nei ding,Aji teni chu jing kah seh le sum phol la sum hung kichu lhon na hung kidel lhon ding chu teng le a-pasal pa chu aki nah lhon lou na ding a gamlah-a sum suija che ding,hiche ni chule tha ding ti hi ahi.
Ama jong i-bep ahung soh ta dem tin lung nom mo tah in aum tan ahi.Jingkah matah in athouvin in lam ahin jot le in ahung lhunle aloi nun nao pasal khat ana nei tan ahi.Aman jong thilha ho kihou na chu agel doh jing jeng tan ahi. Achapa chu ahung gol lhan phat nin Ji ni ahin nei tan ahi,Jing kah seh in sum aki chu lhon nin aki del jing ji lhon tan ahi.
Achuti ti lhon phat chun aJi pa(pasal) pa chu nikhat gamlah a sum sui din ache tan ahi.Apan ahin hetdoh phat nin athalpi aki poh in guhthim min anung chu ajui tan ahi.
Achapa husa ajah a kon chun kang cha cha anai lut na ahi le,Humpin achapa chu thadinga agep gep lai chu agah mun ahi.pasal pa chun a Heicha adop seh chu le Humpi chu adingin a tuh phat seh chule anailut lut jin ahi.Hitia agep gep lai chun apa chun athalpi chu ala dohin agah kap le Humpi chu athi tan ahi.
Chujou phat chun apa chun thusoh hochu achapa asei pehin ahi le,Achapa chun Humpi khang kha mul chu ajut jut nin,tunin kapa hi umlou va hile nangin nei tha ding ahi tin aka to thon akhang kha mul chu ajut jut le akhang kha mul chu akijut lut nin akhut chal a-aat peh in athisan kangthei ta lou vin ama jong athi tan ahi.
Keipi pa lai tan chu suh bu lhit ahitai.Hijeh a chu mipa ten nao lai a tan masah ji ahi.
NAO DOP AN:Masang lai gol lui ho chun Nao cha aso lhah a anu to dam ma akikhen teng, A-in nei Tehse pi/pu ham khat nin ah-gilla Ahcha khat agamat na atha-a achol/agim ho se chu toh Belbing khat aki buh u va aneh khom jiu ahi.
Hiche chu nao dop an kiti ahi.(A-in nei te kipa jal ahi)Nao an dop kiti hi ana kihe pon pao cheng kiman dih lou jeh hi hunghi pen nin te,a bol la aum jeng tah jongle dei chom ma kibol hibou vin te.
NAO MIN KISAH DAN/KI LAH DAN: Nao min kisah/kilah dol jong hi pu le pa khan guija kon na kihin juipeh ahin,In sunga Nao peng masa chu Pasal ahi-a ahile pasal pa pa(apu min) alah ding,Numei ahung hi khah le a pasal pa nu(api min)alah ding,chule aban na ahung hi teng pasal ahung hi kit le anumei nu pa(apu min)alah ding,Numei ahung hi khah le a numei nu nu(api min) alah ding ahi.chule aban kit lang a ho chu ahi teng le apa pa len/pa neo,apa nu len/nu neo,ahi lou le dei chom ma jong che thei ahi tai.
NAO PUI:Numei jin achen na a cha le nao ahin nei teng le Nao pui ana bol sah jiu vin ahi.Hiche hi apu te lung holna le damthei phatthei kit thum na ahi.Ahin kisul le/ki tuineh bol masa louvin koiman nao pui abol ngai poi. Nao pui hi jat ni a um min ahi.A put e kom ma pui chu le Amin lo nu/pa kom ma pui a-umin ahi. A peng jat apu te in na pui cheh ding kiti hi ichon nao ahi.Nao puina pon um ding,Numei le pasal jong pun dum ponlhe in aki khen jin ahi,Sa aw jeng jong aki khen nin pasal sa-aw chu SALENG atiu vin hichu pat jang apheh un akim lai tah a Ahchal alha lho-nau anel abot nun lom khat chu akim ma akhai jiu vin ahi chule Numei sa-aw chu pat jang sagi kihol mat na thempun phui asap khum ding ahi, chule Zu bel khat na pui ding,chule pu ten jong Zu bel khat le Ahchal khat na a lha lho ding ahi.A pu ten NAOKHO-DEL din vohcha khat atha peh jiu vin amal jet lam amei aput sah u va apoh sah diu ahi.
Chule amin lou nu/pa kom ma pui mong mong ding tin a aum pon ahi,amahon hin pui jin tina aum lou le aki pui ji pon ahi,Hiche ho hi dei chom nao pui ti-a ki he ahi.
Chapang adam theilou/aveise hochu pu-ten lhalho (Taopeh le) tin nao pui hi ana som khoh jiu vin ahi.Suhmil lou dinga pha chu,Nao-pui pon aki le ngai poi,(Tu-te adam thei poi,avang sei atiu ve)Nao pon hi mithi ho Tom pon nin jong aki mang ngai poi,Tom pon jong Nao pui nan aki mang ngai poi,a vang se nom me.
BEMBONG LE AHSI JOLNU:
Masang lai chun gollui hon Bembong le Ahsi jolnu hi GOSEM min ana kou jiuve,Amani hi mutheilou lhagao ahilhon ne.Pocha(basket)neocha sunga patchon 1feet va sao thum pha ding,patchon mang chu pocha geija dosah cheh ding ahi.Asunga chu khi nong nai hoi tah tah patchon lah a chu koi ding ahi.Hiche pocha chu Nungah hile Gollhang hile akhut jet lam muh a adop ding ahi.Gosem mut pan gosem ma la asah a akou ding ahi”chunga bembong hung lam min noija bembong hung lam min sul jah mo nu gai jah mo nu koiman nang nakou poi tia akou le asol akop jiu ahi.achuti loule alam den ji e,a dom hon adom jou ji poi atiu ve,Bembong chu ahung teng le pocha chu akipei pel pel jin adom hon jong gih asa jiu ve,a dom hon akhop tengule koi man nang nakou poi ti keo asah u va asol ding ahi,koi hi le pocha dom ma pang ding chu atheng ahi loule ahung ji poi atiuve,Ahsi jol nu kou na jong chu hi to bang ma ma ahin Bembong pan na a chu Ahsi jolnu ti-a kou ding ahi.
KILHA LHO:Gol lui tahsan chu ithi teng le ilha hi apot jeh a kithi ahi,I lha hi isung a aum lai sea mihem hi kihing nga apot doh teng le bou hi mihem hi kithi ji a ahi.Hijeh a chu Lha hi pot doh sah louva lho jing ding hichu damsotna hinsot na ahi ti ana tahsan nu ahi.Kilha lho jong hi ajat jat aum in ahi damlou veiset jeh,Mang set jeh in jong ana kilha lho jiu vin ahi.Them pun sa-o a-o peh a phui asap chu Thing a lou ding,Song a lou ding,Mangset bulset na thiding mangding,tuija lou ding ka lha lho na hi chule gal le tol la thiding mang ding ka lha lho nahi,Hitia hi phat tin na kilha lho hi hinsot damsot na ahi tihi ana tahsan jeh un lung himo na them anei tengu jongle ana ki lha lhojiu vin ahi,Adei pen nuchu thilou nading nat lou nading ahi.sa-o jong hi o-pi chu pat jang 150 kisat na kihol ahin,o-lai chu 75 kisat na ki hol,o-neo chu jang 7,jang 8 kisat na kihol ahi.
SA JAM LHAH: Gamsung hile kholai sung hile thukhoh gal thu tol thu a hung um phat tengle Haosa len na konhile kilol na munna kon hile kipan hu cheh u hite ahi loule nei hung del hu uvin tina-in Sa-jam anal hah jiuvin ahi.Sa-jam ti hi saphe akho jat na thot doh chu ahi.
MALCHA LE THINGKHO: Hiche hi ahile thu khoh chungnung ahi.tu-a kon na gal idou diu ahitai.Malcha banga ithah diu,thingkho banga I up diu ahi tai,koima kilep ki pa damse um thei lou ding tin a ahi.chule gal chu phulou helouvin hung lhung ta le kholai sung a mijouse jah ding a selki asuh diu hiche a kon na mipi jam pan ding ahi.
SUNG GAO LOI NI: Hatni hile Jon ni hile sung gao atu te in na aloi angai je.In thah inlut nile pute kholai sunga umjouse ahung kitem khomun Ahcha chule sagop zubel to ahin thouvin kipa pi nan sung gao ahung loijiu ve,chule chang-ai ni hile jon ni hile sung gaose ahung kitem khomun ahung loi jiuvin ahi.Tu te ki lungset nale ki mit bol na ahi.
THU MANG MO KHAT: Gollui hon SALEI kiti saku hi samin sa ahi atiu ve.ajeh chu thusim khat ana umin ahi.Thimjin na chu salei hi gap lheng akipheh na a kon na hingkit ahi aling ho khu satul ahi atiu ve,atah san lou hon bol patep thei ahi,salei sa chu sem min lang na hon ding tengle hiche samin sa hi ipi anga ding ham tin hon le chun nilhum min hon jongle chun pen ponte,ahin thip beh a ima seilouva ihon le amin na dingin phat la lou vin amin loi jitai akiti.
THANGNANG PON JEM: Thangnang pon jem hi nidang gollui lai ja chu midang’in ana khong ngai poi,Lenthang te chanu ho le Haosa chan bou akhon ngai ahi.Ajeh chu Gulpi jem ahin Lenthang pa chanun Gulpi kom’a nahoije,nangjong Haosa nahin keijong Haosa chanu kahin na jem kivet doh-inge nei vetsah in tia ana kithum doh ahin,Tuipi galla jong ana kipo ngai poi,ipoh dingle Thing (ginger)lhaibong a phikhum ma poh ding bou ahi,Achuti lou le Gulpin ala jeng jeng’e,Adeh in Twiso laile Twisoh akipal pi ngai poi ti hohi gollui jin phatah a ana jui ahi.
GOSEM KIMUDOH DAN: Gosem hi masang gollui ho chun hitin ana seijuve,NELHAO (Thilha) ho a kon na kila dohin asei jun ahi.Nelhao vai hi pasal sagi ahiuvin,Gosem jong khu Long sagi ahi,pasal sagi te chun long khat cheh a amut mut nuleh toh le tham a-umthei lou phat chun apau chu alung hangin abon chan achom khomin Um buh khat na asuhto-a mikhat mut thei dinga abol doh ahin,hiche jouva kon na mikhat nin amut le gup chun toh le tham ho chu kitup tah a abol theiju ahi.
INDOI:-Indoi kiti hi ahung kon’a thusim tampi aum’e.Ana kiseiji khat chu ahile KIMCHAL HANGSING pa chanu nungah JAPHAL hi Moulphei Haosa pu chapan adeichan ana kijampi tan ahi.Hangsing pan aholmo tan,insungmi alung genthei lheh jeng tauvin ahi.Jan amangin Moulphei pan Lung gim bolda tan keijun kaki puiju ahi tin aseipeh tan ahi.Chule jingkah natho tengle na intom langa Sething ka kah’a khun na In sumphol le kempum chunga nakhai ding kakoi pehin ahi.Hangsing pan jong ajing in amang’a akisei peh bang bang chun agavet leh Indoi bom chu agamun akhaijin ahile a’insung mite apung’un,adamthei jun,midang sang sangin ahao doh tauvin ahi.Hijeh chun mijouse athang seuvin,ama honjong akisem’un akikhaijule adampiu vin,aphat piuvin,ahaopiuvin ahi akiti.Hijeh chun tulaijin Chongloi Hangsing ho athi niule ani nu-u Japhal jong thi tuibuh’in ahung jin go ajuji tin akisei jin ahi.
Hiche hi hou ahipon,Ikhai le aphat jeh’a kikhai ahin,Thilhan aman chah’a mihem phatthei aboh theina ahibou ve.
BOL NGAI LOU HO : (Gol lui ho ana jeh sah ho)
Pasal ho chon na ding:-
1. Numei jin Nao avop pet le aji pa sa dot lih in apang ngai poi.
2. Sa lei atan ngai poi.
3. Saphuh akhe le apha poi.
4. Sa kha akhoh ngai poi.
5. Tui theiba asat le acha ane akeh san apeng nom-e.
6. pasal aji naovop pet le mito aki ki del ngai poi,anu oi sung a chapang athi den nom e,apen lhah jong le alhem veiji-e,Pasal lin aji nu naovop pet le Khoi ala ngai poi, ahang ji-e akiti.
Numei chon na ding:-
1. Numei naovop pet le Khoiju adon ngai poi.
2. Khoinou ane ngai poi,Anao nei ni le akithingin agenthei je akiti.
3. Jong sa ane ngai poi,acha akhut jong e akiti.
4. Vompi sa ane ngai poi,acha akha apungin gol lah-a alha mah-e.
5. Sai sa aneh le acha leivui jo aki chem nom-e.
6. Nao vop pet le Bui sa aneh a Bui sai achot le nao noi achep sahteng,a-imut sah teng anah abingin agenthei je akiti.
DEILOU CHON NA:(Pu le Pa ten ana nit/jui ho)
1. Insung Tapkong Tehse touna-a aki tou ngai poi,An hon touna-a jong aki toungai poi.
2. Nupa lup na jalkhun na lup ngai ahi poi,alup le Sel khat ni aki leo sah ji-e.
3. Insung a Nu le Pa damlai jin nupa ajal khun na aki houlim ngai poi.
4. Ji nei ding ho amani kideijin kingai lheh jongle LONG le LONG kilheng nga kicheng hi ana dei pouve.mi aki khan khup theipoi atiuvin ha-tahin ana changun ahi.
5. Tu-te to jong aki kicheng ngai poi,mi noilhah akichangin ahi.
6. Sopi le Sopi thisan kinai behseh jong aki kichen le apha poi,khang gui asao thei poi akiti.
7. Kotkhah kal-la ima aki kipe to ngai poi,adeh in naocha aki sang ngai poi.
8. Kholche ding Insung khat na nikhat sungin mini gam chom cheh jondin akiki khen ngai poi,khat joh-joh avang se nome ti ana tahsan nu ahi.
9. Japi lam lhong/lhah tou phan In aki sa ngai poi,aki vangsei,mi jong athi lo a jong a um-e.
10. In luijong akiphen lamkal lang a chon jong hi In ngong kiheh atiu vin adei pou ve.
11. In phelha hen lang In lhang lam ma themkhat chon suhle,hijong chu deilou bolnai lou ahi.
Nidang pathen hou masang chun Nu le Pa kamsung chu pathen kamsung bangin min ana jabolin,Tun pathen tahbeh ihou phat nuhin Nu le Pa,Tehse Upa ja na gin na a-umtapoi.Pathen tahbeh kahouve itiuvin hou tho hilou vin I het tho taovin ahi,isei toh tho taove.
12. Gam ge na’a nidang san’in Ai aki gou ngai poi…….Humpi ahung ji’e.Ajeh chu Manmasi te Lenthang’a Humpi ana’o a kihin so na dia ana kitom tom na lam a chu adang go leuva,achil phon kinot leuva ana kitom ahin,athi dingkon cha’a hi Ai hin aga mu doh’a akam ma achilphon aga notlut peh peh leh hung hai doh kit ahin,Hijeh a chu nagim nam na chan na kahin del ding ahi tia ana kitep ahi.
GOLLUI THUCHIH/PAOCHAM TUH KISEI HO:
1. Ui le Kel/Chei le Dou-----------Aki toh theilou.
2. Si le Bal/Tui le Nga------------Aki toh-a.
3. Kelcha le Manchep…………Akikhen theilou.
4. Soh-in ajoh-a angai je………………Abolse jing ho dalha theilou ho.
5. Jongin ato khon kimu louvin mi tokhon aphoh e……………Ama chon na kigel louva michon na sei ho.
6. Jolgai masan Jolgai nukhah aseije……………Kholai ja apha louva chon hon ahung phamo kit ho thu aseijuve.
7. Sakhi api asan le anou jong asan e……………Anu-apa phalou acha apha poi.
8. Sim ma Jong chang neh vangin Jouva Ngao alha lih-e,Jong thoh ding Ngao vin athoh-e……………Khat git lou jeh-a mipha khat houset chang/thoh lo.
9. Achol neh sangin amang neh atui joi……….Khat toh vang ham seithei jeh ham’a khat kikouva kineh sah,kiphat bol seina.
10. Humpi ha le Ngalchang ha got-to……………Thu gilou thu chom chom tat to.
11. Jong ha pou lou pousah……………..Jong aha aneilam ahe hih-in ei pet poi,anil sem sum teng JONG ha pikhu itile aki het-in ei pe-loi,Thu ase lou ding khat ki sei sei ja ki sei se soh seina ahi.
12. Khonung chih le Tuichim nga-del……………Thu aset soh jou ham natoh kilet jou ham’a nakitong seina ahi.
13. Vohchal lhai manin vohpi thaigop alhaije…………Mihat milen ho natoh vanga chaga genthei athan ajolou ding,jom louding agon/agel.
14. Saipi athi-a lum ma jong Sakol dinchan sangin jong asang nalaije……………Mihao tah khat alhah sam nungin jong michaga genthei pa sangin apha chom nalai je.
15. Ju lhum dingin keima juchih kahi at idem?....................Aching’in miching kahi atiding ham,athusei achon na vet ding ahi.
16. Gam suhlhuchang koijin ahol la lumma ham achamma Ium’a ahibouve, Saichou ling koima jum’a hem’a ahipoi, acham’a hem’a ahii……… Pasal kon ahil’a ching ding ham acham’a ching ding ahi tin’a ahi, Thep nahi min ahil angaijin, chihna hi eiman kihol doh ding ahi.
17. Jouva Sakhi tuplel’in phaigam’a Ngal chang adel le…….. atoh thei aboljou ding bep bon boljou lou thil len, tohlen gongho asei na ahi.
18. Vakhu ki Muvanlai sah, Guidup kibeloi sah, phung chaga migichang lou khat kiloupi sah, kiletsah.
19. Ngal koh louva thou chudi ham………. ajeh aum lou le kon a seiding ham.
20. Ki Valup thalkou………. Jan le Valup aum na’a atuhsa sajin min a umna achen’a ahe doh loijin athat jitai.
21. Ingap kihol anasai………..chapa neilou ho goukhol.
22. In Go le gam Go kite ding ham………. Sopi sangkai le midang akite theipoi.
23. Ahchan neta long atile aki lokhu’e…………..Pocha sung’a an tamtah ne’ing tia ageija atoudoh le achot bohlo ahi.
24. Ki van nim pakollap,Pa jongkol van ahung nimle amum masa jin,Go ahung juh le apal paiji tai……………Mi kilou let ho seina ahi.
25. Gul chuh khah louvin Gul gu natsat ahe poi,Nom min dalam ahe pon,van kel-lam ahe poi.
26. Haosa chaga asole aphan……Chaga haosa asole akhoh-e.
27. Alal ngai alal le aphan,Alal khalou alal le adou ahah-e.
28. I-gol paipeh-a kiheng chu eima paipeh-a kiheng ahi.
29. Mi naphat bol le min naphat bolding,nabolset le min nangjong na bolset ding ahi.
30. Mihem in atam ahin pin,Ngan atam athi lo-e.
31. Numei chingin nisagi lam’a ajipa le achate te dingin Buchun athah-e.
32. Maljin lengle aphat bol le aji achate ichan gam’a chejongle agenthei poi.
33. Guh hangin Van-dang asaije……..ajachat man’in van le lei akoh-e.
34. Jum’in Tol-long alih-e…………..ajum kijum jelmo man’a mi jong that ngam jeng.
35. Maljin le kholai leng kon kiche tan eiti ding ham.
36. Sel-lin achot le aneh akop min,Mihem’in akop ngai poi………..Asei set-le alut akop.
37. Miching’in achih man ane joupon,mingol’in angol man achoi jou poi.
38. Mihem’in akamsung athipin,san akhonung athi pi-e…………..Mihem aseithem lou, aseikhel jeh’in athin,sa nung min avet na thang akam,ajuija atha ahi.
39. Nga lu loh in tui asuneh’in ngachun,ngahan athi lo-e.
40. Humpi ni lhang khatna alha khom thei poi…………..Lamkai,Miching ni aki loikhom thei poi.
41. Ching lou kichih sah,Jukham ki limsah.
42. Dongma neilou mauvin ahat’in,Bu chun polou aneh’in ahat’in,Me polou aban asau ve.
43. Sa-men lhum talong ati le aphah lo-e………..phata lo hen akitile aki suh set loi.
44. Mingol tungtun na tumbu aki chat poi.
45. Humpi mei hisang’in sangah luchang hiding aphajoi…………Lamkai khat nungjui sang’in loi neo khat lah’a lamkai ja pan aphajoi.
46. Khup’in kha akhel ngai poi………….abul beijin aleh a-um ngai poi.
47. A simbeng u-pat na ahi……………..Phung u-pa hija koima tun hilou.
48. Khouson na lunghang pan……….. alung hang sa sa.
49. Bil la thoulou san na namlou………….nidang’in ju bol hon ngan ahon’a abil ahin anam’a atho teng aso doh ahi,Hichu jubil san kiti ahi.Mi atil la pat’a hil chih joulou,khonung jong le ichom hilou.
50. Sakol khoni bang’a koi kitoh chet ding ham……….Sakol tin kika lou seina ahi.
51. Jol gal soh……………….thu ingam sung khat kom’a kisei,eina sei doh peh’a ei that’a pang.
52. Songpi song chan atheh’in,Songpin song cha adel chah-e………….Haosan chaga alungset ding,Chagan Haosa aja bol ding.
53. Moh Sajuh ki put ahi…………..ahetna athem na mang thei lou ho.
54. Pengpa lep te nupa chung nun akichu lhonle van aleng doh peh lhon tai……sei kingai louva them iki chule angah na/ kitona a-um poi.
55. Mithah le chaga ama le ama aki som’in meilhum sung’a aki goulih ji-e……..Jan le mei iti vah le mit-thah acham’in aki goulih jin,cha-ngol ama thuseija kon na kileo lo.
56. Natong’in alim atoh thai……..alim akoi-je.
57. Thi-thu kham……..Mihem athi ding kon akam cheng.
58. Michip pen’in jong Tuibuh ahom le athei pum’in ahom ji………..atui sun doh-a hop thei ahi lou jeh.
59. Tui bah atam’in,Thingbah alhom-e……….Tuithem akihuh hing jouvin,thing chung hang athem’in aki huh hing jou poi.
60. Humpin agao chah sa aboltei je,Ngalchang ha dohsa alhum kit poi…….apha lang hihen ase lang hile kih ta lou.
61. Mihem’in akam sung athi pin,kamsung in selpi alam peh-e.
62. Meivang nisa le numei gilou………..Numei khoh ho kisei na.
63. Nake-on’in Nake-jang asep me…………Mi ija se lou ho chate lah-a kon na aching athem’a a hung umdoh teng kisei na ahi.
64. Khote kho’a aching pen jong,khopi kho’a angolpen to akinel thei nalai je.
65. Nikhat na nehva setman’in,na kelthoh nikho sumil hih-in…………..nikhat le nangin jong midang ho panpi na nangai chat teiding ahi.
66. Nengju aisa naneh nia mi laijon tonglam golam na lupnia kei laijon……….Hiche hi sopi kikah a thu ahin, neojo pa hi ahung inchen/ahung kiphathei phat na hi a u-pa sang’a midang joh angailut bol’a/aneh khompi/adon khompi’a ama vang alhuh kam ni’a a u-pa ma man aphoh a agim pi jeh’a (lungnat lhaset kam cheng ahi).
67. Haosa thutan le kenleng’a song kitang kon anan thei ding ham.(Pu le Pa khan gui ichon naova hi Haosa sang’a Lenjo/thunei jo a-um lou hi aseina ahi)
68. Chomchou chung’a chem ahem’in Paolel chung’a thu atam’e…(Langnei sihnei ja thu lhuhna/tan na a-um teng ki seiji-a ahi)
69. Numei pon khong them louvin avel la chapang kichem angoh’e.( kijonkho na kamcheng ahin,Kabol thei poi/kahe poi ti ding la nomlou ahija la ima hithei deh lou ho)
70. Jonglu Taiting’a kaphan U-phoh lang bel’a kaho.(Lung han/ Houset na pao/kam cheng ahin,hibang’a kana vetna/kana gimpi/kana dop/kana tun na, tun nahiti ta bon ne/nei hiti bolta bon ne ti’a houset na kamcheng ahi).
71. Gal-lu kichan gal-lu atoh’e.( Nule pa ten chate hin phata lo hen aki tiji nalam in lungset nale ngailut na sangpen na kihin vesui ji ahin,ahin chate ahung le phe khah teng’u le ki lhaset ham na a kimang pao cheng ahi.)
72. Van-ong alet man’in Pelpa asih’in aleng’e.( ipi hile peh jeh joh hinkho le phat ho mang louva lim gehle ching thei tah’a hinkho le phat ho man ding kisei na ahi)
73. Datmo pi alang’e,Datmo pi man akheng’e.(Thu boi/thunoh khat kisu navah lou laija achom dang khat’in ahin lhun khum ji teng kimang paocheng ahi)
74. Jong kho pholou kol bang bo.(nachot nading ve louvin nacho lha hih’in)
75. Chang voh ni le chang jah’in tin,sa kitha nile sa thi jah hih ding ham.(Mipi/Japi cha lohna,thil kibol, nakitoh na chu akisuse,akisubal/aki sumah thah ham khat hi ana um teijin, Hiche hochu khat nin aphun pi pi ji tengle olcha, khat nin hiti’a hi aphun pa/aphun nu chu ahin hou na ji ahi.)
76. Chat mon akhoh/anoh lah aphet ne.(mipi kikhop na khat na chapang khat tou chu anu/apa hamkhat chun ima ham khat’in gah sol hen lang aman jong mipi lah chu gah ho hen lang hung kisep lhu hen, hungpeng jah taleh anu ham chun adel pheija atumsal,apho sal na kamcheng ahi.)
77. Chapang’in akhoilhah le na asumil poi.(kijon kho na paocheng ahin,mi nagah lung setbol chun apha talo ati lou teng )
78. Ngaipha vet leh pasi lhoh na kop ham.( Mun khat na tohding bolding neija navai pot na-a thil chom khat jong nahin kibol doh/chai tha loi le gol hon ahin hetdoh jiteng , kamnop ma agah sei pao cheng ahi)
79. Milong sel cho ding nabang jeng’e.( kijon kho na pao cheng ahi.atah beh a chu sel cho ding chun avet ding mong ahi,Ahin na kholai len na ham khat nahin naloi nagol toh le tham ham khat’in ana kisa lungim chei choiju hen lang nangman jong gah kithopi ding jong gel louva gal’a kong na nagah gal vet(ipi milong sel choding bang a chu navet vet ham hungin hung pangin).
80. Zampi sakol saneh hile um dal’un.( Hiche hi atah ahi akitin ahi,Sakol sa hi koiman aneh lou ahi,apum ma khu athajung jeng ahi,ahin Jampi te chun ana kithauva ana kihon nu ahi,aneh phat nuva chu aphe hilou athajung jeng ahi jeh chun adoi behsehin apeuva aloiju le rubber banga kijung a ahung tan teng aban napa chu thal-lhuh jeng ji a ahi akiti.Hijeh a chu thil boi/thusa khat ahung umteng mipi ho kichih thei nading,a nailut hih-un um dal’un ti-na a kimang ji ahi.
81. Sel kal ding na bang’e.(In sunga me tui lou kom le chaten va jang khaija an ahin neh ji teng’u le nu le pa ten chate agah hou na jiu ahi.)
82. A khong gin na kilam hih ding ham.(Lam ho khu khong gin nin apui ahin,agin non le chop nonding) athupoh a don but ding ti-na a kimang paochamtuh ahi.
83. Sel nulam sijol la akileh ton,Jong nulam Mong-on na aki loitoi.(Gan cha jengin jong asangkai ahei,Nulam kiti-a hin ngailut na chombeh a-um’e.
84. Jong’in amu nin akhotjah’e.(Ki jontai na paocheng ahi,akit anoh ding gel louva ki mangcha ho,kisei na ahi.
85. Deng kot le Mankhong.( Gamlah a chu gamsa ho chun Deng ho chu ajui jiuva alhah jiu ahin hijeh’a chu akot aso nalam ma chu thingbong thang chu ikam le sa akipo teiji.hibang a chu thule la jong adih le ajoi ja chu ina pan na ahile adih le adih lou chu kimu doh thei ahi.
86. Khong joh le Dah joh.( kibang le kibang tina ahi.)
87. Na vot thi chop jeng’e.( gamlah a vot chun eichop teng le amoh lha lou,avaset masang se’a ,amavang avaset tengle acham cham ma kilehlha jeng ahi.Hijeh a chu mikhat anatoh athilbol na a along lut val teng gakisei ji paocheng ahi.
88. Numei khat nun Haosa la kaki chan,Chaga la kalung sen,(Mikhat ni mi ni chu alung lhai jou lou ding mong ahi, Hilang khulang tia lung gel sekhen na aum theilou teng hiche paocham tuh hi gah kisei ji ahi.
89. Mei-am chon kha louvin anat na ahe poi.
90. Mei’am ponse’a ki tom ding ham.( chapang khat’in khanset abol la kholai min la he thim heo hou cheh ahi’a la a-in kote le chapang chu nom naisai lou,Hitobang ho sei na a kimang pao cheng ahi.(Ki mel khu nom ho houset na paocheng ahi)
91. Ki ki Ai-el som jeng’a.(Vaichat hahsat jeh a aki cha lohmo hel teng kimang pao cheng,ki lhaset ham na paocheng ahi.
92. In aneo le kitim hi-tin,alet le iki lhot hih ding ham.( Hiche hi Insung kivai hom na a nu le pa ten cha le nao te umlam beilam pholou va achon ji teng’u le apho salnau paocheng ahi.
93. Kichavang leido.( ipi ahung so ding he lou lai ja ki moh nep jeng) ho gah ki daina paocheng ahi.
SN Paocheng Thah Paolui/Paogil
1 Pi le Pu Pise le pisu
2 Nu le pa Chun le jo
3 Unu le upa Chin
4 Naonu le naopa Toi
5 Ni (Heni) Ninu
6 Sopinu le sopipa Laijon
7 Jinu le jipa Angkoi
8 Senji Sen-angkoi
9 Gam le go Vaigam/janggam
10 Molshang Dingmol/shangmol
11 Kom/vakom Holkom
12 Song Holson
13 Songlen Lumsong
14 Thing Tolthing
15 Twi Sihtwi
16 Na/thingna Thelna
17 Tipumpi Sahlong
18 Luchang Hollu
19 Sam Basam
20 Mai Somai
21 Mit Aimit/phaimit
22 Khut Banjal
23 Keng Pheiphung
24 Lung Silung
25 Keipi Sakei
26 Humpi Jangpheisa
27 Saipi Vuisai
28 Sel Somsel
29 Loi Jangseloi
30 Vohcha Hongvoh
31 Uicha Go-ui
32 Sajuh Juhsa
33 Sakhi Khisa
34 Jong Simjong
35 Ngalchang Jangsakhavel
36 Mu (Mulengho) Thimu
37 Vaphol Pholva
38 Ahcha Bual
39 Vahai Janghaiva
40 Vahui Huiva
41 Vakhu Khuva
42 Vacha Jangva
43 Pengpa Janlai pengpa
44 Vasoh Sohva
45 Ni (nisa) Toni
46 Lha Chollha
47 Ahsi Sial
48 Van Thangvan
49 Leichung/leised Sedlei
50 Hui Lhangphaithi
Mei/meibol Gunmei/khovui
Go/go ju Thong-go
53 Twi Damtwi
54 Thingpi twi
Inn (chenna inn) Nengtwi Khumlhan/saoson
55
56 Kem(kemdo) Tangkem Lengpal
57- Pal
58” Jalkhun Laikhum
59 Lhong phei Do-lhong
60 Kho Vangkho
61 Kholai Laitol
62 Lampi Tonglam/palam
63 Gol le pai Neo gol/toi gol
64 Khomol Somol
65 Twikhuh Khuhtwi
66 Nungah Lanu
67 Gollhang Vallhang
68 Chapa/chanu Vanchoi
69 Ka (akikap) Naobang ka
70 Nui (nuijat) Naobang nui
Lunghel Silunghel
72 Lunngel Silunggel
73 Lungkham Silungkham
74 Gilkel Sungilkel
75 Khovahkon Taikhova
76 Khojin Mukhojin
77 Kholai len Laitol len
78 Puldou Lenpuldou
79 Lun mon Silung mon!
80 Khoto Khojangto
81 Kikhen Chang ‘ang khen
82- Lhah-doh Jin’anglhah
83 La Jaila
84 Thu Thimthu
85 Tamset/houset Lhangselo
86 Thalih Lailo
87 Ju Nengju
88 Sa Haisa
89 Buneh Sungtwilo
90 Insung I Sin sung
91 Dalhah Thongnuse
92 Ahungihung Thonglhung
93 Jingtho Khang jingtho
94 Ihmut Samangjal
95 Kot Dongkot/Sangkil
96 Jinei Kengnei
97 Kichen Jangop ggop
98 Lekhajem Mangjemkoi
99 Galdot Selangdot
100 Vahlonle Ahbang kivai
101 Kholzin Jingzin
102 Phad chesa Sulnung
103 Mihao cha Veicha
104 Meithal/Meipum Pummei
105 Chemcha Naamchem
106 Dumpom Pondum
107 Khipi Bakhi
108 Dahpi Tindal
109 Khong Lenkhong
110 Gosem Semgo
111 Gophal Phalgo
112 Thil kithot Tholthot
113 Janmang Jalmang
110 Kimuto Melmu
115 Ihmutil Phaimitsin
116 Songkullud Henkolkai
117 Suhmil Thilangmil
118 Doithu Jangdo-ai
119 Sudlhap Nangbanglhap
120 Genthei Genlengthei
121 Jachad Jezum
122 Phalbi Biphal
123 Donbut Tongdon
124 Galdot Selangdot
125 Loukhul/sainou Lhoson chulsa
126 Tungai Sonngai
127 Thi Lhakeh
128 Atehsa Tomang voisa
129 Thusei Thimthulel
130 Oso/ogin Tongso
131 Kithemchuh Pemangzil
132 Namdang chate Hammol veicha
133 Nungah theng Tanlim
134 Gopi Pigo
135 Dummom Jangdummom
136 Twibuh Buhtwi
137 Pat Chonpat
138 Vuikhuh Khulsin
139 Deimasahpen Senlungdei
140 La’n ka sai Jaila’n ka of
141 Laicha/thikon Guizang tankon
142 I sungpen i cha Laitan
143 Goju Thonggolon
144 Nga Lim-nga
145 Thilha lengpa Noijilmang
146 Dammo Laizumvei
147 Kilunghedpi Tongkitopi
148 Vangse Hamjangse
149 Vangpha Hamjangpha
150 Bitkeicha’n Damdeichan
151 Angui/athip Sulang ngui
152 Ka hou ngampoi Ka dong ngampoi
153 Nubei/pabei Chun le jo kheplou
154 Chempong Namchem
155 Kotkhah Sangkil
156 Meibol kai Lhang lhum mei
157 Khang thah Khan nou
158 Gosem Semgo
159 Dumphol/Dum-mom Jang Dumphol/Dum-mom
160 Lamjot Saophei son
161 Seiset Levao/Lelao
1 Pi le Pu Pise le pisu
2 Nu le pa Chun le jo
3 Unu le upa Chin
4 Naonu le naopa Toi
5 Ni (Heni) Ninu
6 Sopinu le sopipa Laijon
7 Jinu le jipa Angkoi
8 Senji Sen-angkoi
9 Gam le go Vaigam/janggam
10 Molshang Dingmol/shangmol
11 Kom/vakom Holkom
12 Song Holson
13 Songlen Lumsong
14 Thing Tolthing
15 Twi Sihtwi
16 Na/thingna Thelna
17 Tipumpi Sahlong
18 Luchang Hollu
19 Sam Basam
20 Mai Somai
21 Mit Aimit/phaimit
22 Khut Banjal
23 Keng Pheiphung
24 Lung Silung
25 Keipi Sakei
26 Humpi Jangpheisa
27 Saipi Vuisai
28 Sel Somsel
29 Loi Jangseloi
30 Vohcha Hongvoh
31 Uicha Go-ui
32 Sajuh Juhsa
33 Sakhi Khisa
34 Jong Simjong
35 Ngalchang Jangsakhavel
36 Mu (Mulengho) Thimu
37 Vaphol Pholva
38 Ahcha Bual
39 Vahai Janghaiva
40 Vahui Huiva
41 Vakhu Khuva
42 Vacha Jangva
43 Pengpa Janlai pengpa
44 Vasoh Sohva
45 Ni (nisa) Toni
46 Lha Chollha
47 Ahsi Sial
48 Van Thangvan
49 Leichung/leised Sedlei
50 Hui Lhangphaithi
Mei/meibol Gunmei/khovui
Go/go ju Thong-go
53 Twi Damtwi
54 Thingpi twi
Inn (chenna inn) Nengtwi Khumlhan/saoson
55
56 Kem(kemdo) Tangkem Lengpal
57- Pal
58” Jalkhun Laikhum
59 Lhong phei Do-lhong
60 Kho Vangkho
61 Kholai Laitol
62 Lampi Tonglam/palam
63 Gol le pai Neo gol/toi gol
64 Khomol Somol
65 Twikhuh Khuhtwi
66 Nungah Lanu
67 Gollhang Vallhang
68 Chapa/chanu Vanchoi
69 Ka (akikap) Naobang ka
70 Nui (nuijat) Naobang nui
Lunghel Silunghel
72 Lunngel Silunggel
73 Lungkham Silungkham
74 Gilkel Sungilkel
75 Khovahkon Taikhova
76 Khojin Mukhojin
77 Kholai len Laitol len
78 Puldou Lenpuldou
79 Lun mon Silung mon!
80 Khoto Khojangto
81 Kikhen Chang ‘ang khen
82- Lhah-doh Jin’anglhah
83 La Jaila
84 Thu Thimthu
85 Tamset/houset Lhangselo
86 Thalih Lailo
87 Ju Nengju
88 Sa Haisa
89 Buneh Sungtwilo
90 Insung I Sin sung
91 Dalhah Thongnuse
92 Ahungihung Thonglhung
93 Jingtho Khang jingtho
94 Ihmut Samangjal
95 Kot Dongkot/Sangkil
96 Jinei Kengnei
97 Kichen Jangop ggop
98 Lekhajem Mangjemkoi
99 Galdot Selangdot
100 Vahlonle Ahbang kivai
101 Kholzin Jingzin
102 Phad chesa Sulnung
103 Mihao cha Veicha
104 Meithal/Meipum Pummei
105 Chemcha Naamchem
106 Dumpom Pondum
107 Khipi Bakhi
108 Dahpi Tindal
109 Khong Lenkhong
110 Gosem Semgo
111 Gophal Phalgo
112 Thil kithot Tholthot
113 Janmang Jalmang
110 Kimuto Melmu
115 Ihmutil Phaimitsin
116 Songkullud Henkolkai
117 Suhmil Thilangmil
118 Doithu Jangdo-ai
119 Sudlhap Nangbanglhap
120 Genthei Genlengthei
121 Jachad Jezum
122 Phalbi Biphal
123 Donbut Tongdon
124 Galdot Selangdot
125 Loukhul/sainou Lhoson chulsa
126 Tungai Sonngai
127 Thi Lhakeh
128 Atehsa Tomang voisa
129 Thusei Thimthulel
130 Oso/ogin Tongso
131 Kithemchuh Pemangzil
132 Namdang chate Hammol veicha
133 Nungah theng Tanlim
134 Gopi Pigo
135 Dummom Jangdummom
136 Twibuh Buhtwi
137 Pat Chonpat
138 Vuikhuh Khulsin
139 Deimasahpen Senlungdei
140 La’n ka sai Jaila’n ka of
141 Laicha/thikon Guizang tankon
142 I sungpen i cha Laitan
143 Goju Thonggolon
144 Nga Lim-nga
145 Thilha lengpa Noijilmang
146 Dammo Laizumvei
147 Kilunghedpi Tongkitopi
148 Vangse Hamjangse
149 Vangpha Hamjangpha
150 Bitkeicha’n Damdeichan
151 Angui/athip Sulang ngui
152 Ka hou ngampoi Ka dong ngampoi
153 Nubei/pabei Chun le jo kheplou
154 Chempong Namchem
155 Kotkhah Sangkil
156 Meibol kai Lhang lhum mei
157 Khang thah Khan nou
158 Gosem Semgo
159 Dumphol/Dum-mom Jang Dumphol/Dum-mom
160 Lamjot Saophei son
161 Seiset Levao/Lelao
No comments:
Post a Comment